Η Σκοτεινή Όψη των Πραγμάτων
του Μάριο Αντρέα Ριγκόνι
εκδόσεις LOGGIA
συζήτηση με την μεταφράστρια
Μαρία Φραγκούλη
Β.Μ: Οι εκδόσεις Loggia έχουν την «κακή» συνήθεια –και η αλήθεια είναι ότι μας κακομαθαίνουν– να μας συστήνουν συνεχώς συγγραφείς πρωτοεμφανιζόμενους στην Ελλάδα. Ποιος είναι λοιπόν ο Μάριο Αντρέα Ριγκόνι;
Ο Μάριο Αντρέα Ριγκόνι (Ασιάγκο, 1948 – Μοντεμπελούνα, 2021) υπήρξε Ομότιμος Καθηγητής Ιταλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα, καθώς και Επισκέπτης Καθηγητής σε σημαντικά πανεπιστήμια των Η.Π.Α. Πρωτοεμφανίστηκε ως κριτικός λογοτεχνίας το 1970, όταν –φοιτητής ακόμη– δημοσίευσε το δοκίμιο “La Lettera e il Logos”, το πρώτο δοκίμιο στην Ιταλία για τη σκέψη του Ζακ Ντεριντά. Επίσης τη δεκαετία του ’70, δημοσίευσε μια σειρά μελετών για τη συμβολική σκέψη των Ιωάννη Σκώτου Εριγένη, Πίκο ντέλα Μιράντολα, Τορκουάτο Τάσο, Τζοβάν Μπατίστα Μαρίνο και Εμανουέλε Τεζάουρο. Αυτά τα κείμενα συγκεντρώθηκαν στον τόμο Maschere della verità. Il pensiero figurato dal Medioevo al Barocco (Carocci, 2016). Ανάμεσα στις πολλές επιμέλειες βιβλίων και μεταφράσεων, ξεχωρίζει εκείνη των Ιερογλυφικών του Ωραπόλλονος καθώς και μιας ανθολογίας με τις λογοτεχνικές αναμνήσεις του Λεόν Ντοντέ. Η μορφή όμως στην οποία ο Ριγκόνι αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος των μελετών του είναι ο Τζάκομο Λεοπάρντι. Εκτός από την επιμέλεια του μνημειώδους τόμου με τα ποιητικά άπαντα (Poesie, i Meridiani, Mondadori, 1987), έγραψε πολυάριθμες και καινοτόμες μελέτες για το έργο του Λεοπάρντι (Il pensiero di Leopardi, Aragno, 2010˙ Il materialismo romantico di Leopardi, La scuola di Pitagora, 2013 κ.ά.), ενώ επιμελήθηκε πολλές ανθολογίες κειμένων του (La strage delle illusioni, Adelphi, 1992˙ Tutto è nulla, Rizzoli, 1997 κ.ά.), οι οποίες επανεκδίδονται αδιάκοπα μέχρι σήμερα.
Άλλος συγγραφέας με τον οποίο ασχολήθηκε εκτενώς είναι ο Ε. Μ. Σιοράν. Ο Ριγκόνι διατήρησε επί πολλά χρόνια φιλία και αλληλογραφία με τον Ρουμάνο στοχαστή, διαδίδοντας το έργο του ήδη από τις αρχές του ’70. Ήταν ο πρώτος στην Ιταλία που παρουσίασε μια ανθολογία κειμένων του Σιοράν στο περιοδικό “Nuovi Argomenti”, και κατόπιν διηύθυνε τη μετάφραση έργων του για τον γνωστό εκδοτικό οίκο Adelphi. Εκτός από την αλληλογραφία τους (Mon cher ami. Lettere a Mario Andrea Rigoni, Il notes magico, 2007), έχουν εκδοθεί δοκίμια και αναμνήσεις του Ριγκόνι για τον Σιοράν (In compagnia di Cioran, Il notes magico, 2004 κ.ά.).
Σχεδόν επί σαράντα χρόνια συνεργάστηκε με τις πολιτιστικές σελίδες της “Corriere della Sera”, και μερικά από τα εξαιρετικά άρθρα του, που διαβάζονται ως μικρά αυτοτελή δοκίμια, συγκεντρώθηκαν στον τόμο Scorciatoie per l’abisso (Aragno, 2015). Παράλληλα, διακρίθηκε στο είδος του αφορισμού, το οποίο καλλιέργησε επί χρόνια (Elogio dell’America, Liberal 2003˙ Variazioni sull’Impossibile, Il notes magico, 2006˙ Vanità, Aragno, 2010˙ Fondi di cassetto, Elliot, 2019 κ.ά.), έγραψε τέσσερις τόμους με διηγήματα και δύο ποιητικές συλλογές (Colloqui con il mio demone, Elliot, 2021, η δεύτερη είναι υπό έκδοση). Το 2001, έλαβε από την Ακαδημία ντέι Λιντσέι το Βραβείο Roncaglia-Mari για τη λογοτεχνία.
Β.Μ: Πείτε μας λίγα λόγια για το έργο του, αλλά και για τη θεματολογία που επιλέγει.
Ως προς το πεζογραφικό του έργο όπως αποτυπώνεται στις συλλογές διηγημάτων, ο κριτικός λογοτεχνίας Φιλίπο Λα Πόρτα τον παρομοιάζει με τον δεξιοτέχνη του είδους, τον Τζον Τσίβερ, ενίοτε με τον Τσέχωφ, αλλά ιδιαίτερα με τον Μοπασάν «για τη σαρκαστική απόχρωση και το σοκ της τελικής αποκάλυψης». Η θεματολογία του κυμαίνεται από τον έρωτα, τον θάνατο, την ασθένεια, τη ματαιότητα, την αγωνία αυτοπροσδιορισμού του ατόμου, από ημι-αυτοβιογραφικά κείμενα με στοιχεία αρκαδισμού, στιγμιότυπα καθημερινότητας, ως γραπτά μεταφυσικού-ονειρικού χαρακτήρα. Η συγγραφέας και γνωστή μεταφράστρια γερμανικής λογοτεχνίας Πάολα Καπριόλο έγραψε για τα διηγήματα του Ριγκόνι: «Tο κενό, το απαλυμένο και τρομακτικό κενό όπου επιπλέουν οι χαρακτήρες, δεν έχει καμιά σχέση με εκείνο του λογοτεχνικού μινιμαλισμού: θυμίζει μάλλον το κενό του Εκκλησιαστή, μεταφρασμένο με σύγχρονους όρους, με πιο χαμηλόφωνο, “ελαφρό” τόνο. Την ελαφρότητα ενός Καλβίνο ή Μπόρχες, ενός λαμπρού βολταιρικού λάτρη του μυστηρίου, ο οποίος ξέρει να ψηλαφεί χωρίς ένταση, αλλά με ακριβές άγγιγμα, τα εύθραυστα όρια αυτού που ορίζουμε ως πραγματικότητα».
Β.Μ: Ποια η θέση του στα ιταλικά γράμματα;
Εκτός από λαμπρός αναγνώστης του Λεοπάρντι, δεινός γνώστης της συμβολικής σκέψης από τον μεσαίωνα ως την εποχή του μπαρόκ, συνομιλητής και μεταφραστής του Σιοράν, ο Μάριο Αντρέα Ριγκόνι υπήρξε ένας αναγεννησιακός άνθρωπος που καλλιέργησε σχεδόν όλα τα είδη του λόγου: από τον αφορισμό, το δοκίμιο, το διήγημα, έως κείμενα αυτοβιογραφικού, ημερολογιακού χαρακτήρα, και τέλος την ποίηση. Λίγο πριν από τον θάνατό του, άρχισε να γράφει ποιήματα μοναδικής έμπνευσης, ενώ ποτέ πριν στη ζωή του δεν είχε γράψει ούτε έναν στίχο. Ο Ντανίλο Μπονόρα (Un ricordo di Mario Andrea Rigoni, “Il Foglio”, 18.10.2021) εύστοχα τον χαρακτήρισε ως «ένα αντισυστημικό πνεύμα του μη επαγγελματία στοχαστή και του flâneur». Να αναφέρουμε ότι το έργο του έχει μεταφραστεί εκτενώς στα γαλλικά και ισπανικά, καθώς και μερικά κείμενα στα αγγλικά, ιαπωνικά και γερμανικά.
Β.Μ: Τι θα διαβάσουμε στη συλλογή διηγημάτων Η σκοτεινή όψη των πραγμάτων;
Όπως λέει και ο υπότιτλος του βιβλίου, πρόκειται για δεκαεπτά διηγήματα και ένα παραμύθι («Η πληγή του Κάλεμπ», αρχικά μια αριθμημένη έκδοση εκτός εμπορίου, είναι ένα παραμύθι που ο Μάριο Αντρέα Ριγκόνι έγραψε για τη γυναίκα του Λουίζα, και που κατόπιν περιλήφθηκε στην τελευταία του συλλογή). Πρόκειται για κείμενα διαφορετικής έκτασης, με ποικιλία ύφους και θεματικής: ταλαντεύονται από το ρεαλιστικό ως το φανταστικό και το ονειρικό, με διαλογική και συχνά κινηματογραφική πλοκή, άλλοτε με δοκιμιακό ή εξομολογητικό τόνο, άλλοτε κλειστοφοβικά, παραπέμποντας σε ατμόσφαιρα του Πόε ή του Κάφκα, μέχρι και ένα περιστατικό βασισμένο σε αληθινή ιστορία του 1943. Όλα διαπνέονται από έντονο μεταφυσικό στοιχείο και από την αντίληψη ότι το πραγματικό έχει πάντα μια κρυφή όψη.
Β.Μ: Σε ποιο διάστημα έγραψε τα συγκεκριμένα διηγήματα και πόσο βοηθά η συγκεκριμένη ανθολογία για να εισχωρήσουμε στην τέχνη του Ριγκόνι;
Ο Ριγκόνι ξεκίνησε να γράφει διηγήματα από το 1980, σε διαφορετικά διαστήματα, περίπου ως το 2019. Ορισμένα είχαν αρχικά δημοσιευτεί σε περιοδικά και εφημερίδες, και σταδιακά συγκεντρώθηκαν σε τέσσερις τόμους: Dall’altra parte (Aragno, 2009), Estraneità (La scuola di Pitagora, 2014), Miraggi (Elliot, 2017), Disinganni (Elliot, 2019). Τα διηγήματα της ελληνικής έκδοσης επιλέχθηκαν από κοινού με τον συγγραφέα, με την προσπάθεια να καλυφθεί όλη η παραγωγή του.
Β.Μ: Τι προκλήσεις περιελάμβανε η μεταφραστική διαδικασία ενός τόσο πολύπλοκου (που έγκειται στην απλότητά του, κατά τη γνώμη μου) έργου;
Πολύ προτού μεταφράσω διηγήματα του Μάριο Αντρέα Ριγκόνι, είχα καταπιαστεί με τους αφορισμούς και δοκιμιακά κείμενα, τα οποία δημοσιεύτηκαν ανά καιρούς σε λογοτεχνικά περιοδικά. Το ύφος και η σκέψη του μου ήταν εξαρχής οικεία, συνεπώς το πέρασμα στα διηγήματα προέκυψε αβίαστα. Ο Ριγκόνι γράφει σε μια λιτή και κομψή πρόζα, με υπαινικτικούς διαλόγους και διαυγή λεκτική πλοκή. Η κύρια πρόκληση ήταν η ακριβής απόδοση της πολλαπλότητας ύφους και γλώσσας, άλλοτε δραματικού, άλλοτε ειρωνικού και σατιρικού.
Β.Μ: Δυστυχώς, η συζήτησή μας σημαδεύτηκε από την είδηση για τον θάνατο του Μάριο Αντρέα Ριγκόνι, στις 15 Οκτωβρίου 2021. Τον γνωρίζατε προσωπικά; Πώς θα περιγράφατε την προσωπικότητά του;
Δύσκολο να το συνοψίσω σε λίγες γραμμές, θα επαναλάβω όσα είπαν παλιοί φοιτητές, φίλοι και κοντινά του πρόσωπα, κυρίως για τη βαθιά ανθρωπιά που τον διέκρινε. Εκτός από σπουδαίος δάσκαλος και διανοούμενος, με σπάνιο οξυδερκές βλέμμα, έμφυτη κομψότητα, χιούμορ και περιέργεια για τα πάντα, ήταν από τους πιο αξιαγάπητους, γενναιόδωρους και ευγενικούς ανθρώπους που γνώρισα. Όσοι είχαν την τύχη να είναι φίλοι και συνομιλητές του, τιμήθηκαν με ένα ανεκτίμητο δώρο.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Οκτώβρης 2021
Η Μαρία Φραγκούλη (Σάμος, 1980) μεταφράζει ιταλική λογοτεχνία. Μεταφράσεις της: Αντρέα Καμιλέρι, Το νόμισμα του Ακράγαντα (Καστανιώτης, 2014), Ντίνο Καμπάνα, Ορφικά Άσματα (Περισπωμένη, 2017), Βαλέριο Μαγκρέλι, Ο οικογενειακός σαμάνος (Περισπωμένη, 2019), Αντόνιο Μορέσκο (Το φωτάκι, 2019, Το τραγούδι των δέντρων, 2020, Καστανιώτης).
