Εικόνες
Κώστας Μπουρναζάκης
Ίκαρος, Αθήνα 2025
συζήτηση με τον ποιητή Κώστα Μπουρναζάκη
Ας αρχίσουμε κάπως γενικότερα. Στην ποίησή σας συναντάμε συχνά τον κόσμο της Αρχαιότητας αλλά και τον μεταγενέστερο, τον Βυζαντινό, τον Χριστιανικό, πώς συνδυάζονται στον δημιουργικό σας ορίζοντα ετούτα τα τόσο διαφορετικά πεδία;
Νομίζω ότι το ζήτημα αυτό προκαλεί πολλές παρεξηγήσεις, πολλές λανθασμένες αποτιμήσεις. Όχι μόνο εν σχέσει με τη δική μου ποίηση. Ο Έλληνας δημιουργός βιώνει μια πραγματικότητα στον χώρο που ζει, από τότε που βλέπει το φως του κόσμου κι ως το τέλος της πορείας του: την αδιάκοπη συνύπαρξη των στοιχείων της διάρκειας αυτού του τόπου. Η δραστικότητά τους είναι υπαρκτή όχι βέβαια μόνο σ’ έναν δημιουργό αλλά σε κάθε απροκατάληπτο άνθρωπο. Η αρχαιότητα ακτινοβολεί πάντα με τα επιτεύγματα των γραμμάτων, της φιλοσοφίας και της τέχνης της, αλλά και με τους χώρους που όλοι γνωρίζομε, οι οποίοι ήταν επιλεγμένοι να δώσουν κορυφώσεις του βίου των εποχών εκείνων. Δεν αναζητώ βέβαια τη μίμηση ή την αναπαράσταση μιας καθημερινότητας οριστικά χαμένης, εντούτοις, η ίδια η πνοή αυτού του τόπου, τα έργα του λόγου και τα έργα του τεχνίτη, υπάρχουν, ανασαίνουν, δείχνουν και σήμερα ό,τι ήταν –κι εξακολουθεί να είναι– η πεμπτουσία του ελληνικού πολιτισμού, του υψηλότερου αναμφίβολα πολιτισμού που γνώρισε η ανθρωπότητα. Συνάμα, όλα τούτα κινητοποιούν τη φαντασία, τις συμβολικές δυνάμεις του υποσυνείδητου, που είναι ισχυρά κέντρα έμπνευσης για έναν ποιητή. Δεν αποτελεί λοιπόν προγονολατρία η δημιουργική ματιά μου σε όψεις του αρχαίου κόσμου, καθώς εκεί αναζητώ μια παντοτινά σύγχρονη πραγματικότητα. Το ανάλογο ασφαλώς μπορώ να πω για το Βυζάντιο – μια χιλιετία, επίσης, πολυμέτωπης ανόδου του ελληνικού (χάρις στη γλώσσα) και χριστιανικού πολιτισμού, που έδωσε την οριστική ταυτότητα και το ύφος ζωής σε όλη εκείνη την πορεία. Ποιήματά μου, όπως λ.χ. ο «Μυστράς» στο βιβλίο μου Αρχιπέλαγος, δεν αποσκοπούν, παρά στην ποιητική βίωση στοιχείων αυτού του πολιτισμού. Δεν στρέφονται σε μια νοσταλγική αναζήτηση του παρελθόντος μας.
Η πρώτη ενότητα του βιβλίου σας Εικόνες που προσφάτως κυκλοφόρησε από τον «Ίκαρο», με τους τίτλους και τη θεματική των ποιημάτων από μυθικούς, ιστορικούς μα και σύγχρονους τόπους της Πελοποννήσου, ορίζεται από όσα ήδη επισημάνατε στην προηγούμενη απάντηση;
Ας μη φανεί αντίφαση σε ό,τι είπα προηγουμένως, αλλά ο ποιητής ζει στην αθέατη πατρίδα που υπάρχει στον εγκόσμιο τόπο του. Με τον λόγο του ερμηνεύει την ύλη και το πνεύμα της, προσεγγίζει το Μυστήριο της ζωής και κάνει αισθητή τη δική του υπαρξιακή διάσταση. Η γλώσσα και οι εικόνες των ποιημάτων μου αποδίδουν αυτή την τελετουργική πραγματικότητα. Η Πελοπόννησος –ένας από τους θεμελιακούς τόπους της Ελλάδας– δίδεται υπό αυτή την οπτική στο βιβλίο μου. Ως χωροχρονικό πεδίο κατέχει όχι μόνο την αίγλη των περασμένων αιώνων –περιόδων ακμής και παρακμής– αλλά μέσα από το φως, τη φύση και τη μνήμη, αποτελεί την παντοτινά σύγχρονη έκφραση μιας οραματικής συνύπαρξης των βαθύτερων και πολυτιμότερων πηγών της ζωής.
Ναι, αλλά αυτή η ελληνοκεντρική ματιά, δεν είναι διαφορετική ή και ιδιόμορφη μέσα σε ένα κόσμο παγκοσμιοποιημένων πολιτισμικών εξελίξεων και αντιλήψεων;
Διαφωνώ με την έκφραση «ελληνοκεντρική ματιά» γιατί την βρίσκω περιοριστική. Το αντίκρισμα ενός κόσμου εναρμονισμένου με τη φύση, ενός κόσμου απροσμέτρητα μεγάλης πνευματικής παράδοσης, οι μορφές, τα σύμβολα, οι εμπειρίες, η πληρότητα και η ενότητα της αισθαντικότητας, η ελευθερία της φαντασίας, όλα αυτά που είναι ο αληθινός βίος και μια συγκεκριμένη στάση ζωής επί αιώνες, με τις δρώσες κοσμικές δυνάμεις να είναι συνταιριασμένες με τις δημιουργικές προσπάθειες των ανθρώπων, γιατί θα πρέπει να αποσπασθούν από τη συνείδηση και τα βιώματα των ανθρώπων της εποχής μας;
Ο σημερινός κόσμος με τα μεγάλα πολιτικά και οικονομικά προβλήματα, δεν κινητοποιεί έναν ποιητή να αντιδράσει, να επαναστατήσει εναντίον των αδικιών που υπάρχουν στην κοινωνία;
Η πραγματικά «επαναστατική» διάσταση στην ποίηση, είναι η συγκρότηση μιας ολοκληρωμένης πραγματικότητας μέσα στο ποίημα, μετουσιωμένης σε καίριο λόγο. Ο μικρόκοσμος και ο μακρόκοσμος της ύλης, η τέχνη, το όνειρο, η φαντασία, ο έρωτας, το θαύμα της ζωής, υπάρχουν δίπλα μας ακαταπαύστως. Δεν είναι καθόλου εύκολη η σύλληψη των πεδίων αυτών από έναν ποιητή. Προϋποθέτει ελευθερία, έξοδο από αναρίθμητα δεσμά που ο κοινωνικός περίγυρος σπεύδει από τα πρώτα χρόνια της πορείας μας στον κόσμο να μας «φορέσει» κι έτσι η αυθεντική ζωή διαφεύγει και λόγω του επίκτητου προσανατολισμού της σκέψης μας κι εξαιτίας της καθημερινότητας με τις διαρκείς, πιεστικές της μέριμνες. Ο ποιητής δεν γίνεται επαναστάτης όταν γράφει σαν πολιτικός ή κομματικός κηδεμόνας της κοινωνίας. Όσοι βλέπουν με αυτόν τον τρόπο την ποίηση τις περισσότερες φορές βρίσκονται στη σκοτεινή θέση να υποστηρίζουν τελικώς τυχοδιώκτες, λαϊκιστές ή δικτατορίσκους. Στο όνομα δηλαδή της «απελευθέρωσης» του ανθρώπου καταλήγουν να υμνούν και να υπερασπίζονται αυτούς ακριβώς που έχουν στόχο να καταλύσουν την ελευθερία και να συντρίψουν την ανθρώπινη ύπαρξη.
Ναι, αλλά υπάρχει και η αντιστασιακή ποίηση, η προορισμένη να εγκαρδιώσει σκλαβωμένες κοινωνίες, υπάρχει και η επαναστατική ποίηση που βοηθά τις συνειδήσεις να εξεγερθούν κατά της αδικίας, δεν είναι πάντα και όλοι οι «στρατευμένοι» δημιουργοί δοσμένοι στην εξυπηρέτηση κομματικών ή πολιτικών συμφερόντων.
Ασφαλώς, όταν πρόκειται λ.χ. στην αρχαιότητα για τον Αισχύλο που γράφει τους «Πέρσες», ή για ποιητές του ύψους του Σολωμού ή του Κάλβου – σκεφθείτε όμως ότι αυτοί οι δύο έγραφαν στα χρόνια που οι Τούρκοι σφαγείς είχαν αιματοκυλίσει τους Έλληνες, οι οποίοι ζητούσαν την ελευθερία τους έπειτα από αιώνες σκλαβιάς. Συνάμα, αφού αναφέρθηκα στους δύο Επτανήσιους δημιουργούς, και οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι και οι καλβικές Ωδές περιέχουν τόσα επίπεδα που υπερβαίνουν κατά πολύ το θεματικό τους πλαίσιο, σχηματίζοντας έναν ορίζοντα υψηλών αξιών της ύπαρξης, και μοναδικών ποιητικών επιτευγμάτων. Σήμερα ζούμε σε μια δημοκρατική και ελεύθερη χώρα, παρά τα μύρια της προβλήματα, κατά τη γνώμη μου ο δημιουργός πρέπει –μαζί με όσα σας είπα στην προηγούμενη απάντηση– να έχει το βλέμμα και τη συνείδησή του στραμμένα στην «προάσπιση» της αλήθειας, της αυθεντικότητας του ανθρώπου – πεδία που νοθεύονται διαρκώς, καταστρέφονται είτε από πολιτικούς είτε από κοινωνικούς είτε από εμπορικούς παράγοντες. Βέβαια κι ετούτη η διάσταση της εναντίωσης πρέπει να δίδεται με μετουσιωμένο ποιητικό λόγο, διαφορετικά χάνει την ουσία της, γίνεται στιχουργημένο παράπονο κατά της αδικίας κι εξυπηρετεί τελικώς εξωλογοτεχνικά στοιχεία. Σκεπτόμενος αυτά φέρνω στη σκέψη τον Rilke στο «Requiem» για τον κόμη Wolf von Kalckreuth:
Ω των ποιητών αρχέγονη κατάρα,
που συνεχώς μεμψιμοιρούν
αντί ν’ αρθρώνουν λόγους,
που κρίνουν συνεχώς τα αισθήματά τους
αντί να τα μορφοποιούν…
ή τον Wallace Stevens:
Να χάσεις την ευαισθησία σου, να βλέπεις ό,τι βλέπουν όλοι,
λες και η όραση δεν έχει τη δική της θαυμαστή λιτότητα,
ν’ ακούς αυτό που όλοι ακούν, μιαν έννοια μονάχα
λες κι εξαντλήθηκε ο παράδεισος των εννοιών,
αυτό θα πει να ’σαι φτωχός,
ετούτο είναι ο ουρανός που έχει χάσει τις πηγές του…
Στις Εικόνες, αλλά και συνολικά, όσο γνωρίζω, τα ποιήματά σας, με την εξαίρεση εκείνων της συλλογής Πρόσωπα και δοκιμασίες, αποπνέουν μια αισιοδοξία, έχουν θα έλεγα μια ευφρόσυνη ατμόσφαιρα. Είναι ζήτημα ιδιοσυγκρασίας; Δημιουργικός σας στόχος; Επιδιώκετε συνειδητά αυτό το αποτέλεσμα;
Βρίσκομαι, όπως όλοι, μέσα στον ιστορικό χρόνο. Βιώνω όσα συμβαίνουν γύρω μου, στον ιδιωτικό και στον δημόσιο χώρο. Ο ανθρώπινος πόνος είναι η αλήθεια που καθορίζει την ύπαρξή μας, που έρχεται με ασταμάτητα κύματα σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Χωρίς αμφιβολία η εξομολόγηση και στην ποίηση: της απόγνωσης, του κοινωνικού παραμερισμού, της βίας σε όποια μορφή της, της σωματικής φθοράς, σε ένα πρώτο επίπεδο λειτουργούν λυτρωτικά για έναν δημιουργό, αντικατοπτρίζουν τις αναπόφευκτες πλευρές της καθημερινότητας όλων μας. Εντούτοις, μέσα μας υπάρχει και η διάσταση του «Ανοιχτού» (έκφραση που ανήκει στον Friedrich Hölderlin), μιας απροσμέτρητης υπαρξιακής ελευθερίας, αποκτημένης προγενέθλια, που ορίζει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μας, υπερβαίνοντας τις συμβατικές διαστάσεις του χρόνου. Αυτή τη «χώρα» βιωματικής, μυθικής και τελετουργικής πραγματικότητας αναζητώ στην δική μου ποίηση. Ας προσθέσω ότι πιστεύω απολύτως πως δεν «φεύγει» ένας δημιουργός από την ουσία της ζωής όταν επιδιώκει να συγκροτήσει γλωσσικούς ορίζοντες του «Ανοιχτού», τουναντίον: καταθέτει με τον λόγο του πεδία της πλήρους ζωής. Αυτά αποτελούν τη δική μου κατεύθυνση. Καμιά αισιοδοξία δεν είναι στις προθέσεις μου όταν γράφω. Το δέος απέναντι στο θαύμα του κόσμου, ναι. Όπως και η διάφλογη ενέργεια κι ανάταση που διαπερνούν κι εμψυχώνουν τα κοσμικά στοιχεία, ετούτα βρίσκουν άμεση ανταπόκριση μέσα μου. Όσο για τη χαρά, θα δεχόμουν τον χαρακτηρισμό αλλά όχι με την τρέχουσα σημασία. Η χαρά στην ποίηση είναι μια πνευματική ποιότητα, αποτελεί την αληθινή έκφραση των ζωντανών στοιχείων που περιέχομε.
Μια ενότητα του βιβλίου σας με τον τίτλο «Μόνο το Μυστήριο» συγκροτείται από ερωτικά ποιήματα. Θα μπορούσατε να μας μιλήσετε για αυτή τη θεματική επιλογή που δεν είναι συνήθης στη σύγχρονη ποίηση και πώς βλέπετε στην εποχή μας τον έρωτα;
Δυσκολεύομαι να εκφραστώ και μάλιστα ερμηνευτικά για τα ποιήματα της ενότητας και το θεματικό τους πλαίσιο. Αν απλώς επεσήμαινα κάποια στοιχεία τους θα αναφερόμουν στην αναζήτηση του εδεμικού «άλλου» και τη μύχια συνάντηση μ’ εκείνον στα πεδία της αθωότητας, της πληρότητας, του πόθου και του πάθους, της πλησμονής των αισθήσεων, της λυτρωτικής ταύτισης και του συνεπαρμού. Η ένωση με την ουσία της ζωής μέσα στον «ναό της χτίσης», αποτελούν τον ορίζοντα αυτών των ποιημάτων, όπου ο έρωτας είναι συνάμα ο ύμνος της ωραιότητας αλλά και της θειότητας του ανθρώπινου βίου.
Όσο για το δεύτερο μέρος του ερωτήματός σας: Ο κύριος λόγος εξοβελισμού του έρωτα από την εποχή μας είναι η απώλεια του Μυστηρίου της ζωής για τους ανθρώπους. Όταν όλα πια είναι διαδικασίες των εφευρέσεων της τεχνολογίας και της αχαλίνωτης υλοφροσύνης και ο καθένας δρα, βρίσκει ικανοποίηση μόνο σε αυτά τα πεδία, πώς να θελήσει να γίνει κοινωνός παραδείσου; πώς να ζητήσει την υπέρβαση του εαυτού του; πώς να προσεγγίσει το υπαρξιακό βάθος, τον λυτρωτικό ορίζοντα των συναισθημάτων; Όσα δηλαδή δωρίζει ο έρωτας στον άνθρωπο. Για την ώρα τίποτε δεν δείχνει ότι κάτι θα αλλάξει. Βέβαια το σύμπαν των αισθήσεων, η ερωτική διάσταση θα υπάρχουν πάντα και στις μελλοντικές γενεές, ως ψυχοσωματικές δυνατότητες, αλλ’ αν οι άνθρωποι κατορθώσουν να βιώσουν συνειδητά την ερωτική πληρότητα μέσα στη φοβερή σπατάλη της προσωπικής έκθεσης και το συνεχές κυνήγι της ευμάρειας, είναι κάτι απρόβλεπτο.
Η τρίτη ενότητα του βιβλίου με τον τίτλο «Εικόνες», αποτελεί πιθανώς ένα κύκλο ελληνικού πολιτισμού – Μινωικού, Προσωκρατικών, Χριστιανικού, και του σύγχρονου με τον κόσμο του ζωγράφου Σπύρου Παπαλουκά. Μπορείτε να μας δώσετε ορισμένα στοιχεία για τα ποιήματα αυτά;
Πράγματι τα τέσσερα ποιήματα συγκροτούν έναν κύκλο στον οποίο η ζωή, η δημιουργία, ο πολιτισμός, η φύση, και η ελληνική γλώσσα σμίγουν σ’ έναν ορίζοντα – της ποίησης. Στο πρώτο, το βασιλικό δαχτυλίδι με τη θεοφάνεια και τη δεντρολατρεία, ένα αριστούργημα της Μινωικής τέχνης, οδηγεί όχι μόνο σε μια αποκαλυπτική συνομιλία με το παν αλλά και στην οραματική και πνευματική δύναμη που δωρίζει η συνάντηση αυτή για να «φιλοτεχνήσει» ο καθένας την αλήθεια της παρουσίας του, την περιπέτεια του σώματος και του νου στο πεδίο της παντοτινά νέας βίωσης του κόσμου.
Στο «Αγχιβασίην», η προσπέλαση του χρόνου, των αντιθέσεων του βίου, των παραστάσεων του φωτός, της αέναης κίνησης που συνδέει την ενέργεια –τη φωτιά– ως κοσμογονική ύλη με το «είναι», καθώς και οι σημάνσεις του κοσμικού γίγνεσθαι, σχηματίζουν μιαν υπερβατική αλλά ταυτοχρόνως και άμεση και απτή αρμονία σε απόλυτη εγγύτητα με την εσωτερική ζωή του ανθρώπου. Το κέντρο και η έκφραση αυτού του ποιητικού οράματος είναι βέβαια ο δημιουργός.
Στο «Πάσχα του Καλοκαιριού», η κορύφωση του θαύματος των ημερών του ελληνικού Δεκαπενταυγούστου συνυπάρχει με τη βίωση της ανθρώπινης και θείας μοίρας. Η Παναγία, η μάνα της ανυπέρβλητης ζωής –του Ήλιου της ζωής– είναι συνάμα η μάνα του απροσμέτρητου πόνου, του αιώνιου πόνου που υπήρχε και θα υπάρχει πάντα στις ζωές των ανθρώπων.
Στο πεντάπτυχο ποίημα «Σπύρος Παπαλουκάς», με αφετηρία πέντε σπουδαία έργα του μεγάλου ζωγράφου, συγκροτώ βιώματα, πορείες της φαντασίας, μύθους, εικόνες του θέρους, δημιουργίες και δημιουργούς της αυθεντικής ελληνικής ζωής.
Κύριε Μπουρναζάκη σας ευχαριστούμε για αυτή τη συνομιλία.
Κι εγώ σας ευχαριστώ θερμά για τη φιλοξενία και για όσα δόθηκε αφορμή να συζητήσομε.
συνέντευξη
συντακτική ομάδα ExtremeWays.Gr
Νοέμβρης 2025
