Δεν είμαι ο νέγρος σου
του Τζέιμς Μπόλντουιν
εκδόσεις Πόλις
συνάντηση με την
Ισμήνη Θεοδωροπούλου
Β.Μ: Ποιος είναι ο Τζέιμς Μπάλντουιν;
Είναι σπουδαίος αφροαμερικανός συγγραφέας. Γεννημένος το 1924 στο Χάρλεμ, παιδί φτωχής οικογένειας, μαύρος, ομοφυλόφιλος, έμοιαζε να συγκεντρώνει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που δε χωρούσαν στη λαμπερή εικόνα της Αμερικής. Μέχρι τον θάνατό του το 1987 στη Γαλλία, είχε καταφέρει, με την πένα του και τις δημόσιες παρεμβάσεις του, να μεταμορφώσει σε ζωτική δύναμη, σε εκρηκτική πρώτη ύλη, όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που του δυσκόλεψαν τη ζωή, που τον κατέστησαν παρία στην Αμερική και που τελικά τον έδιωξαν απ’αυτήν. Απολύτως ενδεικτικά, στα δοκίμια που τον έκαναν γνωστό συγκαταλέγονται το The Fire Next Time (1963) και το Notes of a Native Son (1955), που αναλύουν με χειρουργική ακρίβεια τις φυλετικές και ταξικές διακρίσεις της Αμερικής των μέσων του 20ού αιώνα.
Αυτό που κατά τη γνώμη μου τον καθιστά μια από τις πιο συγκλονιστικές φωνές του αιώνα που πέρασε, είναι ότι έγραψε την αλήθεια: κατάφερε να αρθρώσει με έναν οξύ, ακριβή και ταυτόχρονα παθιασμένο λόγο τις ανησυχίες, τις μύχιες σκέψεις, την απελπισία και τις ελπίδες των φτωχών, των καταπιεσμένων, της μαύρης κοινότητας – επέλεξε δηλαδή να πει, αν όχι να φωνάξει, όλα αυτά που πολλοί σύγχρονοί του έκρυβαν επιμελώς για να μη χαλάσουν την απαστράπτουσα εικόνα των δυτικών κοινωνιών και δη της Αμερικής. Γι’αυτό θεωρώ πως διαχρονικά θα του είναι ευγνώμονες όλοι όσοι ασφυκτιούν από παντός είδους καταπιέσεις, όλοι αυτοί που όταν πέφτει στα χέρια τους ένα βιβλίο ή ένα κείμενό του, συγκινούνται ή βιώνουν μέχρι κι ένα είδος «αποκάλυψης» ακριβώς επειδή αναγνωρίζουν μέσα στα κείμενά του τη ζωή τους.
Β.Μ: Ποια η θεματολογία που επιλέγει και σε ποια εποχή γράφει τα έργα του;
Ο Μπόλντουιν έγραψε πλήθος μυθιστορημάτων, δοκιμίων, θεατρικών έργων, άρθρων. Ξεκινώντας από το 1953 οπότε και έγραψε το «Φώναξέ το στα βουνά» μέχρι το «The Evidence of Things Not Seen» το 1985, δεν έπαψε να αναδεικνύει τον βαθύ και συστημικό ρατσισμό των Ηνωμένων Πολιτειών και την υποκρισία του αμερικανικού ονείρου. Ανέδειξε, ανέλυσε και στήριξε σθεναρά το κίνημα χειραφέτησης των μαύρων – χωρίς να αποσιωπά τις όποιες αδυναμίες του κι αντίρροπες τάσεις του. Επίσης έκανε σφοδρή κριτική στην ομοφοβία και την ετεροκανονικότητα, και στηλίτευσε τον εξοβελισμό των βαθύτερων ανθρώπινων επιθυμιών από τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Εξερεύνησε με κατανόηση, μα και κριτική ματιά, το θρησκευτικό συναίσθημα ιδίως της μαύρης κοινότητας των ΗΠΑ. Μέσα απ’όλα αυτά, αναδείχθηκε σε σπουδαία φιγούρα όχι μόνο των αμερικανικών γραμμάτων, μα και των κινημάτων χειραφέτησης.
Β.Μ: Τι θα διαβάσουμε στο βιβλίο «Δεν είμαι ο Νέγρος σου» που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα Ελληνικά;
Ο Μπόλντουιν, υπήρξε προσωπικός φίλους τριών σπουδαίων μορφών του κινήματος της χειραφέτησης των μαύρων: του Μέντγκαρ Έβερς, του Μάλκολμ X και του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Όλοι τους δολοφονήθηκαν γιατί θεωρήθηκαν επικίνδυνοι. Ο χαμός των τριών φίλων του συγκλόνισε τον Μπόλντουιν, που θέλησε προς το τέλος της ζωής του να αποτίσει έναν φόρο τιμής σε αυτούς. Θέλησε, μιλώντας για τη δράση τους, να γράψει την αληθινή ιστορία τόσο εκείνης της Αμερικής που για ποικίλους λόγους προτιμούσε αυτούς τους άντρες νεκρούς, όσο και της άλλης Αμερικής που τους θρήνησε και που τους τιμά μέχρι και σήμερα. Το βιβλίο, με τίτλο «Remember this house», έμεινε ανολοκλήρωτο. Ευτυχώς όμως, δεκαετίες μετά, ο σκηνοθέτης Ραούλ Πεκ πήρε την πρωτοβουλία να του ξαναδώσει ζωή και βασιζόμενος στα κείμενα του Μπόλντουιν που προορίζονταν να αποτελέσουν μέρος του βιβλίου, μα και σε επιστολές και δημόσιες παρεμβάσεις του, γύρισε το 2016 το ντοκιμαντέρ «Δεν είμαι ο νέγρος σου», που ήταν μάλιστα υποψήφιο για Όσκαρ Καλύτερου Ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους. Το ντοκιμαντέρ έγινε, με τη σειρά του, βιβλίο, κι έτσι κάπως «δικαιώθηκε» το αρχικό σχέδιο του Μπόλντουιν να γράψει ένα βιβλίο για τους τρεις αγαπημένους φίλους του που σφράγισαν την ιστορία της Αμερικής.
Β.Μ: Πόσο σημαντικό είναι να εκδίδεται στα ελληνικά σε αυτή τη χρονική συγκυρία που λαμβάνει χώρα στην Αμερική το κίνημα I can’t Breath;
Είναι σημαντικό που το βιβλίο αυτό κυκλοφόρησε και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις, καθώς εμπεριέχει πολλές σημαντικές σκέψεις του Μπόλντουιν για την αληθινή ταυτότητα της Αμερικής, αρχίζοντας από τις βαναυσότητες που υπέστησαν οι μαύροι σκλάβοι που πρωτοέχτισαν την Αμερική και φτάνοντας μέχρι τις νευρώσεις, την υποκρισία και τα αδιέξοδα των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών. Ειδικά για όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με τη σκέψη του Μπόλντουιν, ο οποίος ήταν στην αφάνεια για αρκετά χρόνια στην Ελλάδα, θεωρώ πως αποτελεί μια πολύ καλή πρώτη επαφή με το σύμπαν του.
Μάλιστα, ακριβώς επειδή όλα όσα ανέδειξε ο Μπόλντουιν μέσα από το έργο του, δηλαδή ο συστημικός ρατσισμός, οι ταξικές ανισότητες, η συστηματοποιημένη βία κατά των μαύρων, η ομοφοβία, ο πουριτανισμός, δεν έχουν εκλείψει από τη σημερινή Αμερική, παραμένει πιο επίκαιρος από όσο θα ήθελε, πιστεύω, κι ο ίδιος. Κάθε μέρα που περνάει, δικαιώνεται η επιμονή του να αναδεικνύει τον ρατσισμό κατά των μαύρων ως δομικό χαρακτηριστικό της σύγχρονης Αμερικής, ως χαρακτηριστικό τόσο βαθύ που δεν ξεριζώνεται εύκολα, ακριβώς γιατί μετά από τόσες δεκαετίες, οι φυλετικές κι οι ταξικές διακρίσεις καλά κρατούν.
Και μπορεί κι ο ίδιος να μην πίστευε πως θα ερχόταν τελικά η μέρα που η Αμερική θα είχε μαύρο πρόεδρο, μα νομίζω πως τελικά δε θα εκπλησσόταν ιδιαίτερα όταν θα διαπίστωνε πως ούτε αυτό κατάφερε να αλλάξει ουσιαστικά τη ζωή των μαύρων, ακριβώς γιατί ο ρατσισμός εναντίον τους είναι αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτικού και οικονομικού μοντέλου που υπηρετεί η σύγχρονη Αμερική.
Έτσι και το συγκεκριμένο βιβλίο, ειδικά στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία που η Αμερική σείεται από το κίνημα I can’t breath, εμπεριέχει σκέψεις και τοποθετήσεις που μας βοηθούν να κατανοήσουμε το κίνημα αυτό, να καταλάβουμε κι εμείς που είμαστε στην άλλη μεριά του Ατλαντικού από πού πηγάζει η οργή αυτών των ανθρώπων που από τα λιντσαρίσματα του 19ου αιώνα μέχρι τις δολοφονίες μαύρων σήμερα με δράστη την αστυνομία, δεν έχουν νιώσει ποτέ ασφαλείς στην ίδια τους τη χώρα. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που όλο και περισσότερος κόσμος ανατρέχει στον Μπόλντουιν σε αυτήν τη συγκυρία.
Β.Μ: Τι προκλήσεις περιελάμβανε η τριβή σας με ένα τέτοιο έργο;
Ομολογώ πως ήταν μια διαδικασία απαιτητική, κυρίως γιατί η γλώσσα του Μπόλντουιν είναι τόσο ιδιαίτερη και τόσο ρέουσα, που είναι δύσκολο να μεταφραστεί χωρίς να χάσει κάτι από τον παλμό της. Μια επιπλέον πρόκληση ήταν να καταλάβω σε βάθος το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο γράφτηκαν αυτά τα λόγια, μα και τις ιστορικές συγκυρίες και αναφορές, προκειμένου το κείμενο να είναι κατανοητό στον αναγνώστη του σήμερα – πράγμα που δεν είναι πάντα εύκολο, καθώς ο έλληνας αναγνώστης του 2020 μπορεί να μην είναι τόσο εξοικειωμένος, για παράδειγμα, με ορισμένες αναλύσεις για την αμερικανική μαζική κουλτούρα των μέσων του 20ου αιώνα στην οποία αναφέρεται διεξοδικά ο Μπόλντουιν. Ωστόσο, η μετάφραση αυτού του κειμένου υπήρξε σίγουρα μια πολύ εποικοδομητική και δημιουργική εμπειρία, κυρίως γιατί ο Μπόλντουν ήταν ήδη από τους αγαπημένους μου συγγραφείς και τώρα είχα την ευκαιρία να γνωρίσω από πιο κοντά τη σκέψη του στο πλαίσιο της μακράς και ιδιαίτερης διαδικασίας της μετάφρασης. Τέλος, το να συμβάλλεις στο να γίνουν προσβάσιμες οι σκέψεις ενός τέτοιου ανθρώπου σε ένα ευρύτερο κοινό, είναι από μόνο του κάτι που σου δίνει ικανοποίηση.
Β.Μ: Πόσο σας φοβίζει η συνεχής άνοδος ακροδεξιών μορφωμάτων στην Ευρώπη αλλά και η μη έκλειψη του ρατσισμού στην Αμερική; Γιατί πιστεύετε συμβαίνει;
Θεωρώ πως, δυστυχώς, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, ο ρατσισμός δεν ξεριζώθηκε ποτέ στ’αλήθεια – ήταν πάντα πανταχού παρών, με τη μία ή την άλλη μορφή, λιγότερο ή περισσότερο φτιασιδωμένος, κι αυτό φαίνεται όλο και πιο έντονα τα τελευταία χρόνια με την άνοδο της ακροδεξιάς, αλλά και με τα συνακόλουθη αύξηση των φαινομένων ρατσιστικής βίας. Κατά τη γνώμη μου ένα βασικό πρόβλημα είναι η κανονικοποίηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας από κομμάτια του φαινομενικά πιο μετριοπαθούς πολιτικού συστήματος, η μηδενική ανοχή αυτού ακριβώς του συστήματος σε οποιαδήποτε αντίδραση των εκάστοτε καταπιεσμένων, η θεωρία των δύο άκρων, μα και τα δομικά χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας που στέκεται πιο εύκολα όρθια όταν, για παράδειγμα, ο φτωχός λευκός θεωρεί πως για τη φτώχεια και τα δεινά του φταίει ο φτωχός μαύρος.
Και ακριβώς γι’αυτό, σε ό,τι αφορά πολλούς από τους ανθρώπους γύρω μας που μπορεί να έχουν δηλητηριαστεί από το περιρρέον κλιμα ξενοφοβίας και ρατσισμού, θεωρώ ότι τα λόγια του Μπόλντουιν, που στο «Δεν είμαι ο νέγρος σου» παρακινεί τους λευκούς της Αμερικής να ψάξουν βαθιά μες στην ψυχή τους για να βρουν γιατί έχουν ανάγκη να βαφτίσουν κάποιον «νέγρο» και να στρέψουν προς αυτόν όλο τους το μίσος, είναι πιο επίκαιρα από ποτέ.
Συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Ιούλιος 2020
Ισμήνη Θεοδωροπούλου
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ
Εκδόσεις Πόλις
2019: I am not your negro / Δεν είμαι ο νέγρος σου, James Baldwin
Μετάφραση από τα αγγλικά
Κάπα Εκδοτική
2015 Immanuel Kant / Ιμμάνουελ Καντ , Thomas Bernhard
Μετάφραση από τα γερμανικά σε συνεργασία με τον Γιάννο Περλέγκα.
Υποψηφιότητα για το βραβείο μετάφρασης γερμανόφωνης λογοτεχνίας για το
έτος 2016 – βραχεία λίστα (Συνδιοργάνωση Ινστιτούτου Γκαίτε Αθηνών,
Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, Ινστιτούτου Θερβάντες Αθήνας, Ινστιτούτου
της Δανίας στην Αθήνα)
ΥΠΟΤΙΤΛΙΣΜΟΣ
-Νεανικό Πλάνο 2011-σήμερα -Υποτιτλισμός ταινιών, ταυτόχρονος υποτιτλισμός, μεταφράσεις καταλόγων και συναφών κειμένων. Συνεργασίες (εκλογή):
-Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
-Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης
-Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Αρχαίας Ολυμπίας για Παιδιά και Νέους
-Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους Δράμας
-Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου
-Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Σύρου
ΣΠΟΥΔΕΣ
-Université libre de Bruxelles / Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών 2017- 2019 Μεταπτυχιακές σπουδές στο Διεθνές Δίκαιο με εξειδίκευση στα Ανθρώπινα Δικαιώματα
-Technische Universität Dresden / Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Δρέσδης 2013
-Συμμετοχή στο πρόγραμμα Erasmus – γλώσσα διδασκαλίας: γερμανικά
-Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών: Νομική Σχολή
ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ
Σεμινάριο Kolleg – Εκδόσεων “Νεφέλη” 2015-2016 Ετήσιο σεμινάριο λογοτεχνικής μετάφρασης από τα γερμανικά προς τα ελληνικά
(εισηγητής: Γιάννης Καλιφατίδης)
*Μιλάει πέντε γλώσσες: ελληνικά, γερμανικά, αγγλικά, γαλλικά, τουρκικά.
