Δυστυχώς δεν γνωρίζω καλά την παλαιστινιακή λογοτεχνία, κυρίως γιατί δεν γνωρίζω τη σπουδαία αραβική γλώσσα που θα μου επέτρεπε τη δέουσα πρόσβαση σε αυτήν· είχα όμως την τύχη να γνωριστώ καλά, ως μεταφραστής, με το έργο ενός μεγάλου παλαιστίνιου διανοητή, παλαιστίνιου και παγκόσμιου, του Έντουαρντ Σαΐντ. Ο Σαΐντ δεν έγραψε στα αραβικά, έγραψε στη γλώσσα του αποικιοκράτη, τα αγγλικά· και δεν έγραψε λογοτεχνία, έγραψε μελέτες εκπληκτικής εμβρίθειας που ανατέμνουν την κουλτούρα του αποικιοκράτη σε βάθος που ελάχιστοι είχαν κάνει πριν απ’ αυτόν. Απευθύνθηκε κυρίως σε ένα ακαδημαϊκό κοινό της Δύσης, στο οποίο το έργο του άσκησε τεράστια εντύπωση, λειτουργώντας σαν αντεστραμμένος καθρέφτης που μέσα του το ανάγκασε ν’ αντικρύσει τη δική του εικόνα όπως δεν ήθελε μέχρι τότε να τη δει. Υπερασπίστηκε με αυτόν τον αντεστραμμένο, αν μπορώ να τον πω έτσι, τρόπο την υπόθεση της Παλαιστίνης, του αραβικού κόσμου αλλά και όλων των «αόρατων» για την αποικιοκρατική νοοτροπία πολιτισμών, καταστρέφοντας τα παραμορφωτικά φίλτρα μέσ’ από τα οποία η Δύση αλλοίωνε συστηματικά τη φωνή τους, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για ν’ ακουστεί δυνατά και ξεκάθαρα αυτή η φωνή – η φωνή που μιλάει μέσ’ από την παλαιστινιακή λογοτεχνία, αλλά και άλλες παράλληλες αδελφές φωνές του λεγόμενου ακόμα εκείνες τις ημέρες «τρίτου κόσμου». Και αυτή την προφορά την εκτίμησε η Παλαιστίνη· μαρτυρία, το πόσο βαθιά εκτιμάται ο Σαΐντ απ’ όλα τα στρώματα του παλαιστινιακού λαού και απ’ όλες σχεδόν τις πτέρυγες της παλαιστινιακής αντίστασης, που είδαν —και βλέπουν— σε αυτόν έναν πρεσβευτή της υπόθεσής τους μέσα στην καρδιά της Δύσης.
Το παραμορφωτικό φίλτρο που θρυμμάτισε ο Σαΐντ λέγεται ακριβώς οριενταλισμός. Είναι μια δραστική μορφής ιδεολογίας που διαποτίζει τα πιο διαφορετικά αρχεία λόγου που ανέπτυξε η αποικιοκρατική Δύση —λογοτεχνικά έργα, ταξιδιωτικές αφηγήσεις, διοικητικά έγγραφα, υπηρεσιακούς λόγους των αποικιακών διοικήσεων και αγορεύσεις πολιτικών, κοινωνικές επιστήμες, γεωστρατηγικές αναλύσεις— για την αραβομουσουλμανική Ανατολή. Ποια είναι όμως αυτή η «Ανατολή» και πού ακριβώς βρίσκεται; Τέτοιος τόπος δεν υπάρχει στον χάρτη… Είναι μια κατασκευή, μια εικόνα της φαντασίας μας, χαλκευμένη σαν αρνητικό είδωλο του εαυτού μας. Τί κοινό έχουν μεταξύ τους, ας πούμε, η αραβική Μεσόγειος και η Βόρειος Αφρική, το Ιράν και η κεντρική Ασία, η Ινδία, η Ινδονησία, η Κίνα, η Σιβηρία ή η Ιαπωνία; Μόνο το ότι αντιμετωπίστηκαν από τον ευρωπαϊκό κόσμο ως πραγματική ή δυνητική αποικιακή λεία! Ως συμπεριληπτικό όνομα, η «Ανατολή» του Οριενταλισμού είναι ήδη μια ρατσιστική και αποικιοκρατική κατηγορία· «ρατσιστική» επειδή ακριβώς αυτή η εξάλειψη των ιδιαιτεροτήτων ενέχει τη βία εκείνου ο οποίος κοιτάζει από ψηλά, ομογενοποιώντας τους άλλους με κριτήριο τις δικές του επιδιώξεις κι επιφυλάσσοντας αποκλειστικά για τον εαυτό του τη διακριτή ιδιαιτερότητα.
Αντίστοιχη ακριβώς είναι η εικόνα του «ισλάμ» ή του «μουσουλμάνου» που φιλοτεχνεί η γεωπολιτική προπαγάνδα της Δύσης των ημερών μας, καλλιεργώντας μια ύπουλη «ισλαμοφοβία» που είναι ακριβώς η σύγχρονη μορφή αντισημιτισμού. Ποιος ακριβώς είναι αυτός ο «μουσουλμάνος»; Υπάρχει τεράστια πολιτισμική, θρησκευτική, μορφωτική, κοινωνική και πολιτική ανομοιογένεια στον υπάρχοντα αραβομουσουλμανικό κόσμο· υπάρχουν διαφορετικές ομολογίες, διαφορετικές ερμηνείες του Ισλάμ ακόμη και μέσα στην ίδια ομολογία, κοσμικιστικά ρεύματα που δεν καθορίζονται από κανενός είδους θρησκευτική πίστη, διχασμένα τα ίδια ανάμεσα σε αστικο-εκσυγχρονιστικές και σοσιαλιστικές-κομμουνιστικές τάσεις· συναντάμε πολιτικές πρόσδεσης στον ιμπεριαλιστικό άξονα ΗΠΑ-Ευρώπης και γνήσια αντι-ιμπεριαλιστικές πολιτικές, με θρησκευτικό είτε με κοσμικό πρόσημο· υπάρχουν επίσης εθνοτικές κατά τόπους ιδιαιτερότητες που προηγούνται ιστορικά του Ισλάμ και διαμορφώνουν πολλές υβριδικές εκδοχές του. Πώς θα φαινόταν εάν, αντίστοιχα, μιλούσαμε για τις ΗΠΑ, την Αυστραλία, τη Ρωσία, τη Νότιο Ευρώπη, τη Σκανδιναβία, την Αιθιοπία, τη Λατινική Αμερική και τις Φιλιππίνες σαν κάτι το ενιαίο, πολιτικά και κοινωνικά, υπό την κατηγορία «χριστιανοί»;
Ο λόγος είναι όπλο, και μπορεί να είναι όχι λιγότερο καταστροφικό από τα στρατιωτικά όπλα· γι’ αυτό μπορεί να είναι επίσης και όπλο άμυνας. Ένας λαός που παράγει γλώσσα, που παράγει λογοτεχνία, είναι ένα λαός που ξαναγιεννιέται αδιάκοπα αντλώντας από τις βαθιές ιστορικές ρίζες του, ένας λαός που αρνείται να εξαφανιστεί, ενάντια στην πρόθεση των δημίων του. Αυτή είναι η δύναμη και ρόλος της παλαιστινιακής λογοτεχνίας, της λογοτεχνίας των υποτελών παντού στον κόσμο. Ο Σαΐντ υπηρέτησε αυτόν τον αγώνα από την άλλη όχθη – καταστρέφοντας το οπλοστάσιο του εχθρού. Φθείροντας την προπαγανδιστική δύναμη των ρατσιστικών και αποικιοκρατικών στερεοτύπων που διαμορφώνουν συνειδήσεις, και πάνω απ’ όλα την ψευδο-επιστημονικότητά τους. Στον νεωτερικό, αστικό κόσμο κάθε στρατήγημα εξουσίας εμφανίζεται κατά κύριον λόγο σαν γνωστικό εγχείρημα. Η ψευδο-αντικειμενικότητα της επιστήμης είναι ο καλύτερος τρόπος για ν’ αποκρύψεις τις βλέψεις αυτού ο οποίος θέτει τα ερωτήματα κι επιβάλλει τους μεθοδολογικούς κανόνες, ενώ ταυτόχρονα απολιθώνει τον άλλον ή το άλλο (ό,τι τελεί υπό μελέτην) στη θέση του αντικειμένου. Αυτό το παιχνίδι ενεργητικού-παθητικού, που είναι η ουσία της εξουσιαστικής σχέσης, μεθοδεύεται συστηματικά μέσα στις αναπαραστάσεις των άλλων που σχεδιάζει ο ευρωπαϊκός κόσμος από τα χρόνια της αποικιακής του εξάπλωσης – και ίσως ακόμη νωρίτερα… Κι εδώ πρέπει επίσης να προσέξουμε κάτι στο οποίο μας εφιστά την προσοχή ο Σαΐντ: τη διττή σημασία του όρου representation. Στ’ αγγλικά, όπως και στα γαλλικά, σημαίνει ταυτόχρονα «αναπαράσταση» και «εκπροσώπηση». Το ερώτημα «Ποιος έχει τη δύναμη να αναπαριστά ποιον;» συμφύεται αδιαχώριστα με το ερώτημα «Ποιος έχει το δικαίωμα να εκπροσωπεί ποιον;». Η σύμφυση των δύο σημασιών αποδίδει ακριβώς την ουσία της αποικιοκρατίας: ένα πολιτικό «δικαίωμα» που βασίζεται στην ωμή ισχύ, οργανωμένο μεθοδικά σαν γνωστικό εγχείρημα.
Γιατί λοιπόν είναι εξακολουθητικά επίκαιρο ένα έργο όπως ο Οριενταλισμός του Σαΐντ, και σε τί μας βοηθάει στην παρούσα, εφιαλτική συγκυρία; Ο κόσμος της Παλαιστίνης αυτή τη στιγμή βιώνει μιαν ανατριχιαστική γενοκτονία, ένα πραγματικό ολοκαύτωμα, που όμοιό του δεν είχαμε δει από τα χρόνια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Και είναι ένα ολοκαύτωμα που ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια όλων μας, στις οθόνες μας και στα μέσα δημοσιότητας, και όλη η Δύση, που ανενδοίαστα διεκδικεί τον «πολιτισμό», τις «δημοκρατικές αξίες» και τη «διεθνή νομιμότητα», συντάσσεται απροκάλυπτα στο πλευρό του δολοφόνου. Εκείνο που μας εκπλήσσει και μας αφήνει άφωνους δεν είναι η κτηνωδία του Ισραήλ, γιατί αυτή είναι φύση του σιωνιστικού καθεστώτος από τον καιρό της ίδρυσης του· είναι η αμέριστη στήριξη του Ισραήλ και των όσων διαπράττει απ’ όλες σχεδόν τις πολιτικές δυνάμεις της Δύσης, με ελάχιστες διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό τους – περιλαμβανομένης αυτής εδώ της χώρας, της Ελλάδας, και της εγκληματικής της κυβέρνησης. Πώς είναι αυτό δυνατόν; Πώς γίνεται να έχουμε συμβιβαστεί με αυτό το αδιανόητο; Μόνο εάν αντιλαμβανόμαστε τα θύματα, νομίζω, σαν κάτι λιγότερο από ανθρώπινα όντα όπως εμείς οι ίδιοι· σαν ένα κατώτερο είδος ανθρωπότητας, ανώδυνα αναλώσιμο – και αυτό χρειάζεται μια δικαιολόγηση, ένα νομιμοποιητικό επιχείρημα στην ίδια τη συνείδησή μας. Το επιχείρημα αυτό είναι η αποικιοκρατική ιδεολογία που λέγεται ρατσισμός, και ο «οριενταλισμός» είναι η πιο λόγια έκφρασή του.
Είμαι υπερήφανος και πραγματικά ευτυχής που μου δόθηκε η ευκαιρία να παρουσιάσω στην ελληνική γλώσσα και στο ελληνικό κοινό τον Οριενταλισμό του Σαΐντ. Όχι μόνο για την τεράστια σημασία που έχει αυτό το έργο, αλλά και σαν προσωπική ανακούφιση απέναντι στην ενοχή τού πόσο λίγα μπορούμε να κάνουμε για τον δοκιμαζόμενο λαό της Παλαιστίνης.
Φώτης Τερζάκης
Συγγραφέας- Δοκιμιογράφος-Μεταφραστής
Το παραπάνω κείμενο αποτελεί την εισήγηση του Φώτη Τερζάκης στα πλαίσια της εκδήλωσης/συζήτηση με θέμα «Παλαιστίνη & Λογοτεχνία» που διοργάνωσαν οι εκδόσεις Σάλτο την Τετάρτη 14 Μαΐου 2025, στην Παλαιστινιακή Παροικία Ελλάδας. Στην κεντρική εικόνα, ο Edward Said (Έντουαρντ Σαΐντ).
Ομιλητές:
Νασίμ Αλάτρας (συγγραφέας, μεταφραστής)
Πέρσα Κουμούτση (συγγραφέας, μεταφράστρια)
Φώτης Τερζάκης (συγγραφέας, μεταφραστής)
Συντονισμός η Λαμπρινή Θωμά (δημοσιογράφος)
