Χόλστεμπρο, Δανία 29.9.1999
Το θέατρο είναι μια δουλειά μαστοριάς. Δεν μαθαίνεται από βιβλία. Η φυσική παρουσία άλλων ανθρώπων – του δάσκαλου, του σκηνοθέτη, των άλλων ηθοποιών- είναι απαραίτητη για την εκμάθηση της τέχνης. Στο θέατρο η παρουσία άλλων ανθρώπων είναι απαραίτητη τόσο κατά τη διάρκεια της μαθητείας όσο και όταν αυτά που έχουν μάθει γίνονται πράξη. Το θέατρο ανταποκρίνεται σε μια βαθιά αναγκαιότητα της ανθρώπινης κατάστασης: αυτή της σχέσης. Έχω είκοσι πέντε χρόνια εμπειρίας πίσω μου και αυτό με κάνει εν δυνάμει δασκάλα. Τι με ωθεί να διδάξω και τι – παρά τις πιεστικές απαιτήσεις – με εμποδίζει να το κάνω περισσότερο; Τώρα μπορώ να πω ότι η διδασκαλία είναι μια ανάγκη για μένα. Είναι ένας τρόπος για μένα να κάνω δικό μου αυτό που ξέρω μεταδίδοντάς το. Το να είσαι καλός ηθοποιός δεν σημαίνει αυτόματα ότι είσαι καλός δάσκαλος και το αντίστροφο. Ένας δάσκαλος πρέπει να ξέρει πώς να διδάσκει, να αποτυπώνει και να σημειώνει. Πώς να βάλουμε σε άλλους ανθρώπους το σημάδι εκείνο το οποίο έχουμε λάβει με τη σειρά μας από κάποιον που επιλέξαμε να μας σημαδέψει με την εμπειρία του. Ό,τι ξέρω, το έχω μάθει από άλλους. Συχνά μια ματιά ήταν πιο ακριβής από εκατό λέξεις.
Μάθηση από την διδασκαλία
Το 1974 ήμουν μέλος του Θεάτρου Οντίν (Odin Teatret, Χόλστεμπρο, Δανία) μόλις για πέντε μήνες. Μια ομάδα ηθοποιών από διάφορες χώρες είχε έρθει στο Odin Teatret για να συμμετάσχει σε ένα εργαστήριο που επρόκειτο να διαρκέσει έξι μήνες (το μεγαλύτερο στην ιστορία του θεάτρου μας). Ο ηθοποιός του Θεάτρου Οντίν Τόργκειρ Βέταλ (Torgeir Wethal) οδήγησε τις ακροβατικές ασκήσεις, η ηθοποιός του Θεάτρου Οντίν ,Ιμπεν Νάγκελ Ράσμουσεν (Iben Nagel Rasmussen) εκείνων που είχαν να κάνουν με την σύνθεση. Ο ηθοποιός Τόμ Φιόντερφόλκ (Tom Fjordefalk ) και εγώ – ως μαθητές στο Θεάτρου Οντίν – παρακολουθήσαμε αυτές τις συνεδρίες μαζί με τους συμμετέχοντες του εργαστηρίου. Η ηθοποιός Ελς Μαρί Λάουκβικ (Else Marie Laukvik) δούλεψε πάνω στην τεχνική του αυτοσχεδιασμού και στη δημιουργία μιας μελέτης γύρω από το θέμα της ζωής σε ένα ιαπωνικό χωριό. Καθώς όλοι οι ηθοποιοί από την ομάδα ασχολούνταν με τους συμμετέχοντες, ο Εουτζένιο Μπάρμπα(Eugenio Barba) αποφάσισε να δώσει στον Τόμ Φιόντερφόλκ (Tom Fjordefalk) και σε εμένα το καθήκον να κατευθύνουμε τους συμμετέχοντες στην προπόνηση με κοντάρια (βέργες, κοντάρια με κορδέλες, σημαίες). Από την ημέρα που μπήκα στην ομάδα, εκπαιδευόμουν καθημερινά με κοντάρια, αλλά τώρα ξεκίνησα να ξανα-ανακαλύπτω τη δουλειά μου. Ενώ έδειχνα στους συμμετέχοντες τις ασκήσεις, έπρεπε να είμαι πολύ ακριβής ώστε να τους επιτρέψω να τις επαναλάβουν. Έπρεπε να επικεντρώσω την παρουσία μου και τις ενέργειές μου, πράγμα που σήμαινε ότι η δουλειά μου ξαφνικά μεγάλωνε.
Ένας άγγελος τρέχει
μέσα από το ξαφνικό φως
μέσα από το δωμάτιο
Jim Morrison
Με αυτόν τον τρόπο συνέβη μια αλλαγή συνείδησης μέσα μου. Ξαφνικά δεν ήμουν η πιο ακατέργαστη νεοσύλλεκτη: ήμουν υπεύθυνη για άλλους ανθρώπους. Αν και γνώριζα το γεγονός ότι δεν ήμουν ακόμα δασκάλα, ένιωσα έντονα ότι τη στιγμή της μετάδοσης έγινα μέρος της παράδοσης στην οποία είχα επιλέξει να ανήκω. Έπρεπε επίσης να μάθω να βλέπω τι λειτουργούσε και τι όχι στη δουλειά των ανθρώπων που με είχαν εμπιστευτεί. Έπρεπε να εντοπίσω τι κρυβόταν πίσω από αυτό που προέκυψε από τα λόγια μου και από το παράδειγμά μου. Έπρεπε να καταλάβω τι δεν λειτούργησε στον τρόπο σκέψης του μαθητή. Αυτή ήταν για μένα μια νέα μορφή εκπαίδευσης: να συγκεντρώνω την προσοχή μου στη δουλειά ενός άλλου ατόμου για μεγάλο χρονικό διάστημα και να ταυτίζομαι με αυτό που συμβαίνει σε άλλο σώμα και νου. Αυτό με δίδαξε να μεταφράζω αμέσως αυτό που έβλεπα σε φυσικές πληροφορίες, δηλαδή να αναπτύξω μια μνήμη ενεργειών που δεν γίνονται απευθείας από εμένα, αλλά τη δυναμική των οποίων μπορεί να αναγνωρίσει το σώμα μου. Αργότερα, μετά από χρόνια εκπαίδευσης και παραστάσεων, η εξέλιξη αυτής της ικανότητας θα μου ήταν πολύ χρήσιμη για να εμπνευστώ από την υποκριτική των άλλων ερμηνευτών.
Προηγείται ένα φάντασμα
Μια σκιά μας ακολουθεί
Και κάθε φορά που σταματάμε
Πέφτουμε
Jim Morrison
Να μάθω να διδάσκω
Στην αρχή της παιδαγωγικής μου καριέρας, δίδασκα ασκήσεις που με τη σειρά μου τις είχα μάθει από τους συναδέλφους μου, συχνά χωρίς να καταλαβαίνω τη σημασία τους μέσα στο γενικότερο θεατρικό πλαίσιο. Τις δίδαξα γιατί ήταν αυτό που είχα μάθει, χωρίς να συνειδητοποιήσω ότι η εκμάθηση αυτών των ασκήσεων στην περίπτωσή μου ήταν μέρος μιας μακροχρόνιας εκπαίδευσης, ενώ για τους συμμετέχοντες μου ήταν ένα μοναδικό και μεμονωμένο γεγονός. Χρόνια αργότερα βρέθηκα να μεταφέρω την εκπαίδευση που είχα επεξεργαστεί η ίδια. Το νόημα σε θεατρικό επίπεδο της δουλειάς με τις διαφορετικές ασκήσεις, μου ήταν ξεκάθαρο σε εκείνο το σημείο. Είχα δημιουργήσει μόνη μου τις ασκήσεις και τις είχα επιλέξει για τη λειτουργία τους με όρους που αφορούσαν τις ανάγκες της δική μου ανάπτυξης. Ωστόσο, είχαμε και τότε το πρόβλημα ότι το εργαστήριο ήταν πολύ περιορισμένο χρονικά σε σχέση με αυτό που απαιτεί η μαθητεία μας στο Odin Teatret. Αυτό δημιουργούσε πάντα μια απογοήτευση τόσο σε μένα όσο και στους συμμετέχοντες.
Πώς θα μπορούσα, μέσα σε τρεις ημέρες, να οδηγήσω τους μαθητές έτσι ώστε να τους δώσω μια εμπειρία για το τι σημαίνει να εργάζεσαι συνεχώς; Πώς θα μπορούσα να τους κάνω να βρουν μια αδιάκοπη μορφή ποικίλης σκηνικής παρουσίας για περισσότερες από δύο ώρες; Πώς θα μπορούσα να τους «μολύνω» με την ανάγκη για αυστηρότητα και πειθαρχία, που θα τους επέτρεπε να πάρουν το μέγιστο από τον εαυτό τους;
Για δέκα χρόνια αναζητώ λέξεις, παραδείγματα και νοητικές εικόνες που μπορούν να μου επιτρέψουν να μεταδώσω σε άλλους την ουσία της εμπειρίας μου: την προσέγγιση της δουλειάς, την ανακάλυψη της συνεχούς παρουσίας και πώς να βρω το πρότυπο της ενέργειας που την παράγει . Από την πλευρά μου είμαι πεπεισμένη ότι η μορφή παρουσίας με την οποία μπαίνω στον χώρο εργασίας και συναντώ τους μαθητές μου, καθορίζει την πρώτη μου άμεση επιρροή πάνω τους. Η διαθεσιμότητά τους για μάθηση εξαρτάται από αυτό.
Είναι σαφές ότι δεν είναι δυνατόν να μεταδώσω όλη μου την εμπειρία σε ένα εργαστήριο λίγων ημερών, αλλά κάθε φορά που κάνω ένα εργαστήριο χρειάζομαι όλη μου την εμπειρία. Το τι και πώς θα επιλέξω να μεταδώσω αποφασίζεται τη στιγμή που θα συναντήσω τους μαθητές. Το εργαστήριο είναι το αποτέλεσμα της συνάντησης μου με αυτούς τους μαθητές τώρα. Πρέπει να είμαι σε θέση να αντιδρώ στη δεδομένη κατάσταση για να επιτρέψω να μεταδοθεί η εμπειρία από εμένα στους μαθητές.
Στο Τορά (Torha), το εβραϊκό «να ξέρεις», που χρησιμοποιείται συχνά με σεξουαλικό πλαίσιο, δεν αφορά γεγονότα αλλά σχέσεις. Γνώση, όχι ως συσσώρευση αλλά ως φόρτιση και εκφόρτιση. Μια απελευθέρωση ενέργειας από τη μια τοποθεσία στην άλλη.
Jeanette Winterson
Η αναγκαιότητα για έναν Δάσκαλο
Όταν άρχισα να ασχολούμαι με το θέατρο χρειάστηκαν χρόνια ώστε οι ώρες εκπαίδευσης και ώρες δουλειάς να δώσουν αποτελέσματα. Τώρα όταν κάνω εργαστήρια τριών ημερών ή το πολύ τριών εβδομάδων, συναντώ μια μεγάλη επιθυμία να μάθω γρήγορα. Δεν θυμάμαι πότε άρχισα να ακούω την πρόταση που σήμερα ακούω καθημερινά στο θέατρο Οντίν: «Δεν έχω χρόνο». Στην αρχή ήμασταν πλούσιοι στο χρόνο. Είχαμε όλο τον χρόνο του κόσμου. Ένας διασταλμένος χρόνος, μέσα στους τέσσερις τοίχους χωρίς παράθυρα στους χώρους εργασίας μας. Ένας χρόνος έξω από τον χρόνο των ρολογιών και διογκωμένος από εκείνη τη συγκέντρωση κατά την οποία μάθαμε, ανακαλύψαμε, επαναλάβαμε και δημιουργήσαμε. Χρειαζόμουν χρόνια για να μάθω τις πιο στοιχειώδεις ακροβατικές ασκήσεις. Χρειαζόμουν χρόνια για να μάθω να δουλεύω με τη σύνθεση του σώματος, χρόνια για να μάθω να τραγουδάω, χρόνια για να κατακτήσω την δουλειά με τα διαφορετικά αντηχεία, χρόνια…, χρόνια…, χρόνια… Εκείνα τα χρόνια, τα γράμματα στέλνονταν με σφραγίδα . Τώρα, στην εποχή της ταχύτητας και της ηλεκτρονικής ανάρτησης, έρχομαι συνεχώς αντιμέτωπη με νέους ανθρώπους που πιστεύουν ότι είναι δυνατόν να αποκτήσει κανείς εμπειρία και γνώσεις καθώς αγοράζει καφέ από το σούπερ μάρκετ. Φυσικά πρέπει να κάνεις τον κόπο να διαλέξεις το brand, αλλά μετά αρκεί να πληρώσεις και βγαίνεις με το πακέτο σου: «στιγμιαίος καφές», «στιγμιαία γνώση».
Η κουλτούρα του εργαστηρίου, είναι κάτι τελείως διαφορετικό. Είναι συλλογή εμπειριών και μια αέναη έρευνα.
Αν όμως δεν υπάρχει συνέχεια μια καθημερινή δουλειά εκτεταμένη στο χρόνο, αυτές οι στιγμές μεγάλης έμπνευσης πέφτουν σαν σπόροι πάνω σε τσιμέντο. Από την άλλη, αν υπάρχει αυτή η καθημερινή δουλειά, αυτές οι συναντήσεις με τους δασκάλους είναι εξαιρετικά σημαντικές. Αυτό το ξέρω εκ πείρας. Σε ορισμένες περιόδους η δουλειά μου ως ηθοποιού ήταν πολύ μοναχική, ακόμη και όταν δούλευα ομαδικά. Εκείνες τις στιγμές ένιωσα την ανάγκη να αφήσω τον εαυτό μου να εμπνευστεί από ανθρώπους που είχαν μια εντελώς διαφορετική εμπειρία από τη δική μου.
Όταν κάνω επιδείξεις εργασίας ή εργαστήρια λίγων ημερών, γνωρίζω το γεγονός ότι αυτά που μπορούν να μάθουν οι μαθητές είναι περιορισμένα, αλλά ξέρω επίσης ότι αυτά που μπορούν να πάρουν μαζί τους είναι μια έμπνευση για να αναπτύξουν τη δουλειά τους προς μια νέα κατεύθυνση. Μια πραγματική διαδικασία μαθητείας απαιτεί πολύ περισσότερο χρόνο και συνεχή παρουσία και διαθεσιμότητα τόσο από την πλευρά όσο και από τον συμμετέχων κάθε φορά.
Όταν είσαι μαθητής αγαπάς και μισείς τον δάσκαλο. Όταν είσαι δάσκαλος αγαπάς και μισείς τον μαθητή. Είμαι σαράντα έξι χρονών, δεν είμαι πια νέα, αλλά δεν είμαι ακόμα μεγάλη. Εδώ και χρόνια έχω ανάλαβει την ευθύνη να γίνω δασκάλα. Συνεχίζω να εργάζομαι προς αυτή την κατεύθυνση αναπτύσσοντας συνεχώς το παιδαγωγικό μου έργο.
Το να γίνω δασκάλα σημαίνει για μένα να φέρω κοντά τις ανάγκες και τις δυνατότητες του μαθητή, να βάζω τον εαυτό μου στο παρασκήνιο και να κινούμαι μέσα στο σώμα του μαθητή.
Αυτό που βλέπετε δεν είναι αυτό που νομίζετε ότι βλέπετε.
Με συγχωρείτε?
Σκιές, σημάδια, θαύματα.
Ποιος είσαι? Τι είναι αυτό που περιέχεις; Τι είναι αλατισμένο στη μνήμη σου; Μνήμη παρελθόν και μνήμη μέλλον. Εάν το σύμπαν είναι κίνηση, δεν θα είναι προς μία μόνο κατεύθυνση. Θεωρούμε ότι η ζωή μας είναι γραμμική, αλλά είναι η περιστροφή της γης που μας επιτρέπει να παρατηρούμε το χρόνο.
Jeanette Winterson
Όταν ήμουν δεκαπέντε χρονών ονειρευόμουν να μορφωθώ, όπως στην αρχαία Ελλάδα, από έναν παιδαγωγό που θα είχε μάλιστα γένια και άσπρη ρόμπα, που θα περπατούσε μαζί μου και θα αποκάλυπτε τα μυστήρια του Σύμπαντος, ένας φιλόσοφος, ένας που θα μου έδινε ένα όραμα για τον κόσμο, και θα πρότεινε μια αιτία για την ύπαρξή μου. Φανταζόμουν ότι θα περνούσα την ώρα μου μιλώντας, περπατώντας κάτω από τον ήλιο ή τα αστέρια και θα καθόμουν στη σκιά μεγάλων δέντρων ή κάτω από ψηλές κολόνες. Από την εφηβεία μου θυμάμαι ότι είχα ανάγκη από ένα άτομο που θα με ωθούσε να ξεπεράσω τα όριά μου, ακολουθώντας με ως το τέλος. Ένα άτομο που θα ήταν διαθέσιμο να αποδεχτεί ότι θα το μισούσα βαθιά σε ορισμένες στιγμές. Είναι οδυνηρό να ξεπερνάς τα όριά σου: να μεγαλώνεις. Η αυθόρμητη αντίδραση είναι να μισείς το άτομο που σε κάνει να υποφέρεις. Σε ένα πολύ βαθύ κομμάτι του εαυτού μου υπήρχε μια Ανάγκη. Βλέπω τη μαθητεία ως έναν τρόπο αντιμετώπισης της Ανάγκης κάποιου. Αν είναι αληθινή, επιμένεις και μια μέρα θα νιώσεις ευχαρίστηση στη δουλειά σου. Διαφορετικά, σταματάς. «Αν τα δάκρυα ήταν χρυσάφι, θα ήμουν εκατομμυριούχος», λέει ένα παλιό τραγούδι της Δανίας. Αν τα λίτρα δακρύων που έχουν γλιστρήσει στις υδρορροές του θεάτρου Οντίν μαζί με το νερό των ντους ήταν χρυσά, θα ήταν αρκετά για να ρυθμίσουν τα εξωτερικά χρέη πολλών χωρών του κόσμου.
Ο Εουτζένιο Μπάρμπα, εκτός από το ότι είναι σκηνοθέτης μου και καλλιτεχνικός διευθυντής του θεάτου Οντίν, είναι επίσης και ο δάσκαλός μου. Σωματικά οι άλλοι ηθοποιοί μου έμαθαν την δουλεία στην εκπαίδευση, αλλά η παρουσία του Εουτζένιο στην αίθουσα και οι παρατηρήσεις του με υποχρέωσαν να συνεχίσω ακόμα κι όταν ένιωθα ότι δεν μπορούσα πια να συνεχίσω. Το να κάνω αλυσιδωτές τούμπες και να μάθω ακροβατικές ασκήσεις στις επτά το πρωί με έκανε κυριολεκτικά να κάνω εμετό. Αλλά αφού έτρεχα στο μπάνιο, αναπόφευκτα θα επέστρεφα στο στούντιο για να αντιμετωπίσω τους περιορισμούς μου στο στρώμα ακροβατικών (αιώνια μυρωδιά ιδρώτα) και να ξεπεράσω αυτούς τους περιορισμούς. Ο δάσκαλος πρέπει να είναι ένας ωκεανός υπομονής, ο μαθητής ένας ωκεανός εμπιστοσύνης. Η ιστορία δεν είναι στα λόγια: είναι στον αγώνα.
Νομίζω ότι μόνο αν το δικό σου έργο είναι το αποτέλεσμα της συνάντησης με την δουλειά ενός δασκάλου, μπορείς με τη σειρά σου να γίνεις δάσκαλος. Αυτό είναι πιθανότατα που χαρακτηρίζει κάθε αληθινή παράδοση: η μετάδοση του ρόλου του δάσκαλου.
Μετάφραση
Αντώνης Διαμαντής
Σκηνοθέτης και Ηθοποιός του θεάτρου Όμμα Στούντιο
