Το Χιόνι των Αγράφων
του Παναγιώτη Χατζημωυσιάδη
εκδόσεις Κίχλη
Υπάρχει μια ολόκληρη λογοτεχνία που εκκινεί από τον Εμφύλιο και το τραύμα του. Σημαντικά έργα έχουν εμπνευστεί από τον Ελληνικό Εμφύλιο, έχουν πλουτίσει τον προβληματισμό μας για αυτόν, έχουν φωτίσει στιγμές και πλευρές του, που η επίσημη ιστοριογραφία για χρόνια δυσκολευόταν να παρουσιάσει. Κάθε βιβλίο αναπόφευκτα «ακολουθεί» τις ιδεολογικές και πολιτικές αναφορές του συγγραφέα του. Ωστόσο, αφού μιλάμε για λογοτεχνία, λογικό είναι να μείνει ένα ίχνος από τα βιβλία αυτά που υπηρέτησαν την ίδια τη γλώσσα, που πρότειναν και δοκίμασαν νέες φόρμες, που η έντιμη κοπιώδης προσπάθεια αποτυπώνεται στις σελίδες τους περισσότερο από τις ιδέες που διαδηλώνουν.
Όταν μιλάμε για τον Εμφύλιο, αναπόφευκτα αναφερόμαστε στο «Κιβώτιο» του Άρη Αλεξάνδρου, στο «Ορθοκωστά» του Θανάση Βαλτινού, στον «Λοιμό» του Ανδρέα Φραγκιά – για να θυμηθούμε κάποια από τα παλιότερα κείμενα, που άλλωστε γράφτηκαν χρονικά κοντά στα γεγονότα. Η λογοτεχνία του Εμφυλίου όμως είχε και συνέχεια, όχι τόσο ισχυρή λογοτεχνικά. Συνεχίζεται ακόμα τώρα που όλοι (ή μήπως όχι;) οι πρωταγωνιστές έχουν φύγει από τη ζωή, αλλά τα μαρτύρια, οι μνήμες, οι αφηγήσεις – οι παρακαταθήκες τους – έχουν μπολιάσει τις επόμενες γενιές. Έχουμε, λοιπόν, σήμερα το νέο μαστορικά δουλεμένο βιβλίο του Παναγιώτη Χατζημωυσιάδη «Το χιόνι των Αγράφων».
Με δυο λόγια πρόκειται για την περιπέτεια της Ταξιαρχίας Αόπλων Ρούμελης που θα αποτελούσε εφεδρεία για τον Δημοκρατικό Στρατό. Τον Φεβρουάριο του 1948 ξεκινά από τη Βράχα των Αγράφων για να φτάσει στη Μακεδονία. Στις 37 ημέρες που κράτησε αυτή η βασανιστική πορεία κατάφεραν να φτάσουν στον προορισμό τους λιγότεροι από 350 – από τους 1300 που ξεκίνησαν. Αρχηγός της όλης αποστολής ήταν ο Γιώργης Βουντίτσος ή Γούσιας. Ο συγγραφέας χτίζει το μυθιστόρημα του σπονδυλωτά. Κάθε κεφάλαιο αποτελεί μια ξεχωριστή ιστορία. Σε κάθε κεφάλαιο τα πρόσωπα διαφέρουν και μόνο οι τόποι και τα περιστατικά τα συνδέουν μεταξύ τους. Σε κάθε κεφάλαιο ο χρόνος μετακινείται προς τα εμπρός μέχρι το άδοξο τέλος. Οι πρωταγωνιστές – οι ήρωες – είναι πολλοί. Ένα πρόσωπο υπάρχει που διαπερνά όλο το βιβλίο και είναι ο μεγάλος αντι-ήρωας: ο Γούσιας.
Στο πρόσωπο του Γούσια συμπυκνώνεται όλη η αντίφαση του μεγάλου πειράματος: αντίθεση θεωρίας και πρακτικής, δημοκρατικού οράματος και αυταρχικής διοίκησης, ψυχικού μεγαλείου και ηθικής κατάπτωσης, έλλειψη αποδοχής στη διαφορετικότητα, ο ευγενής σκοπός που καθαγιάζει τα πιο αποτρόπαια μέσα. Το ψέμα στην υπηρεσία της μεγάλης, υποσχόμενης για το μέλλον αλήθειας. Για να μην απεραντολογούμε: ο συγγραφέας σε κάθε κεφάλαιο θίγει ένα μεγάλο ηθικό θέμα. Ποια απάντηση δίδει το μέλλον που χαράζει στα διλήμματα της ζωής και του αγώνα; Μέχρι τη συγκλονιστική (και πολιτικά) τελευταία ιστορία του βιβλίου.
Ο Χατζημωυσιάδης προστίθεται στην ομάδα εκείνη των συγγραφέων που ανατέμνουν τα γεγονότα. Δεν αγιοποιεί, ούτε καταγγέλει. Εμμέσως ερμηνεύει τη στάση και τα όρια των πράξεων των προσώπων. Σαφώς είναι με την πλευρά των ηττημένων του πολέμου. Ωστόσο, οι νικητές δεν εμφανίζονται στην αφήγηση. Αρκεί ο αχός της δράσης τους, απόμακρος ή κοντινός. Ο αναγνώστης είναι «εγκλωβισμένος» στην πλευρά των θυμάτων, που σελίδα τη σελίδα αυγαταίνουν. Αναριγά με την ασύμμετρη σφαγή που δεν απορρέει από κάποια αναγκαιότητα. Αδυνατεί να εκλογικεύσει τις αποφάσεις και να αποδεχτεί τις συνέπειες μιας τυφλής θυσίας. Σκύβοντας στις ιστορίες των «μικρών» άγνωστων νέων ανθρώπων – αμούστακα και άβγαλτα παιδιά – απορεί με την ευκολία που θυσιάζεται η γενιά που υποτίθεται ότι θα χτίσει τη νέα πατρίδα, το νέο μέλλον. Το μέλλον που μόνο ένας Γούσιας μπορεί να δει, άκαμπτος από το ύψος του αλόγου του.
Το μικρό (μόλις 156 σελίδων) αλλά πυκνό βιβλίο που εκδόθηκε με πολλή φροντίδα από τις εκδόσεις Κίχλη απέσπασε δίκαια το βραβείο μυθιστορήματος του περιοδικού Αναγνώστης.
Μανώλης Παπουτσάκης
Βιβλιοπωλείο Αναλόγιο
