Το Λιοντάρι και ο Μονόκερως
του Τζορτζ Όργουελ
εκδόσεις Στιγμός
συζήτηση με τον μεταφραστή
Χριστόδουλο Λιθαρή
Β.Μ: Μεταφράζοντας αλλά και μελετώντας Το Λιοντάρι και ο Μονόκερως του Τζορτζ Όργουελ τι αποκόμισες για την ζωή αλλά και το έργο του συγγραφέα;
Χ.Λ.: Η ζωή και οι εμπειρίες του Όργουελ από την Μπούρμα, το Παρίσι, τον ισπανικό εμφύλιο, στάθηκαν καθοριστικές για το έργο του. Κοιτάζοντας αποστασιοποιημένα, διέκρινε τα ραγίσματα στο οικοδόμημα της αγγλικής κοινωνίας, αλλά και τα στοιχεία που της έδιναν ζωντάνια και δύναμη, και ιδιαίτερα ελπίδα για το μέλλον. Ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο είναι η πρακτική ματιά του, που (ασχέτως εκτιμήσεων που δεν υλοποιήθηκαν) συνδέει τις θεωρητικές ιδέες με την πραγματικότητα, χωρίς αερολογίες.
Β.Μ: Πόσο σπουδαίο ανάγνωσμα είναι το συγκεκριμένο για να κατανοήσουμε την σκέψη του στοχαστή Τζορτζ Όργουελ την εποχή εκείνη;
Χ.Λ.: Η εναντίωση του στον ολοκληρωτισμό είχε και ιδεολογική και (παραδόξως, για τα δεδομένα της αριστεράς της εποχής) πατριωτική σκοπιά, ως καρπός της σκέψης και των βιωμάτων του. Η περαιτέρω επεξεργασία των ιδεών του κατέληξε στα κορυφαία έργα του, το 1984 και τη Φάρμα των Ζώων. Σπέρματα των ιδεών του που εκφράζονται σ’ αυτά τα δύο βλέπουμε ήδη στο Λιοντάρι και τον Μονόκερω: το γνωστό «αν υπάρχει ελπίδα, βρίσκεται στους προλετάριους» εκφράζεται με την ανάλυση της αρτηριοσκληρωτικής, διεφθαρμένης άρχουσας τάξης της Αγγλίας που θα ήταν διατεθειμένη να συμμαχήσει με τον χιτλερισμό, ενώ οι «μαγαζάτορες» μπορούν να αποτελέσουν τον μοχλό της κοινωνικής αλλαγής και της προόδου. Σε ένα σημείο, γράφει «Το βάδισμα της χήνας […] είναι απλώς η επιβεβαίωση της ωμής δύναμης· μέσα του περιέχεται, συνειδητά και σκόπιμα, η εικόνα μιας μπότας που συνθλίβει ένα πρόσωπο». Αυτή τη φράση την ξαναδούλεψε για να καταλήξει στο εμβληματικό «Αν θέλεις μια εικόνα του μέλλοντος, φαντάσου μια μπότα να πατά ένα ανθρώπινο πρόσωπο… για πάντα».
Β.Μ: Τι θα διαβάσουμε στο «Το Λιοντάρι και ο Μονόκερως»;
Χ.Λ.: Σ’ αυτό το δοκίμιο σε τρία μέρη ο συγγραφέας αναλύει τον χαρακτήρα του αγγλικού έθνους (πρώτο μέρος: «Η Αγγλία, η Αγγλία σου»), παρουσιάζει την αδυναμία της χώρας σε συνθήκες πολέμου (δεύτερο μέρος: «Μαγαζάτορες στον Πόλεμο»), και αναπτύσσει το αναπόφευκτο και επιθυμητό μιας σοσιαλιστικής επανάστασης, που είναι κατ’ αυτόν ο μόνος τρόπος για να κερδηθεί ο πόλεμος (τρίτο μέρος: «Η Αγγλική Επανάσταση»).
Β.Μ: Το Λιοντάρι και ο Μονόκερως. Με υπότιτλο Ο Σοσιαλισμός και η Αγγλική Μεγαλοφυΐα. Αλήθεια τι υποδηλώνει ο υπότιτλος και γιατί κατά τη γνώμη σου χρησιμοποιήθηκε;
Χ.Λ.: Ταλαντεύεται ανάμεσα στον σαρκασμό και στην πραγματική εκτίμηση για την αγγλική ψυχή, που περιγράφει με τόση τρυφερότητα (αλλά χωρίς παρωπίδες) στις σελίδες του.
Β.Μ: Τι πληροφορίες παίρνουμε για την Αγγλική κοινωνία της εποχής αλλά και πως αντιλαμβάνεται μια κοινωνία την ναζιστική κατοχή που έρχεται;
Χ.Λ.: Ο Όργουελ ιχνηλατεί με οξυδέρκεια τον χαρακτήρα των απλών καθημερινών Άγγλων, που ««δεν έχουν καλλιτεχνικά χαρίσματα … Φρικιούν με την αφηρημένη σκέψη, δεν νιώθουν την ανάγκη για οποιαδήποτε φιλοσοφική ή συστηματική “κοσμοθεωρία”» από την άλλη όμως λέει «Είμαστε ένα έθνος με ανθρώπους που αγαπούν τα λουλούδια, αλλά επίσης ένα έθνος με συλλέκτες γραμματοσήμων, ερασιτέχνες ξυλουργούς, ανθρώπους που εκτρέφουν περιστέρια, κόβουν κουπόνια, παίζουν βελάκια, λύνουν σταυρόλεξα», μικρές συνήθειες που καταλήγουν να είναι ενοποιητικοί, δημοκρατικοί, ανθρώπινοι παράγοντες. Παράλληλα, η άρχουσα τάξη είναι απολιθωμένη σε ένα δικό της κόσμο προνομίων, που δεν μπορεί να προσφέρει παρά μόνο να αφαιρεί, μια ελίτ χωρίς λόγο ύπαρξης, που βλέπει τον κόσμο με τα γυαλιά του παρελθόντος, πολεμά κάθε πόλεμο με τα παρωχημένα μέσα του προηγούμενου, αποτελεί τροχοπέδη για κάθε βήμα προόδου τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και διεθνώς, στις εκμεταλλευτικές σχέσεις της Αυτοκρατορίας με τις αποικίες και τις κτήσεις της.
Η στάση της χώρας απέναντι στους ναζί ήταν σχεδόν ομόθυμη από τη στιγμή που άρχισε ο πόλεμος, αλλά προηγήθηκε μια δεκαετία χαοτική, με δυνάμεις που έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου, άλλες που συνηγορούσαν για συμμαχία με το χιτλερικό καθεστώς, αντικρουόμενες πολιτικές κατευνασμού και ανοργάνωτης αποτροπής, γενικευμένη αβεβαιότητα και απελπισία.
Β.Μ: Γνωρίζοντας πλέον την ιστορία, πόσο σημαντική (ή μήπως είναι παρωχημένο) είναι η έκδοση του συγκεκριμένου αναγνώσματος σήμερα;
Χ.Λ.: Πάντα έχουν επίκαιρη αξία τα έργα που προσπαθούν να φωτίσουν πώς μια κοινωνία μπορεί να κρατήσει τη δημοκρατική υπόστασή της και να αντιμετωπίσει έναν ολοκληρωτικό εχθρό. Έστω κι αν η ιδέα του Όργουελ περί της αναγκαιότητας και του επιθυμητού μιας σοσιαλιστικής επανάστασης διαψεύσθηκε (ή είχε ήδη διαψευσθεί) από τη σταλινική πραγματικότητα, η συλλογιστική και οι στόχοι που έθετε, μαζί με την ανάλυση του χαρακτήρα αυτού του όλο αντιφάσεις έθνους κρατάει αμείωτο ενδιαφέρον.
Β.Μ: Σε αυτό το κείμενο βλέπουμε ότι ο Όργουελ αναλύει τις έννοιες του εθνικισμού αλλά και του πατριωτισμού, ψάχνοντας διεξόδους «οικουμενικότητας». Αλήθεια πόσο βοηθούν τέτοιου είδους αναγνώσματα (για την συγκεκριμένη χρονική περίοδο αλλά και όχι μόνο) ειδικά σήμερα όπου επιχειρείται μια ουδέτερη στάση απέναντι στον ναζισμό και μια ιστορική ισοπέδωση των πάντων;
Χ.Λ.: Η λύση των σοσιαλιστικών επαναστάσεων αποδείχθηκε ότι δημιούργησε νέους εφιάλτες, οπότε η διέξοδος που δίνει ο Όργουελ εδώ έμεινε ένα πείραμα σκέψης μόνο. Παραμένει πολύτιμο ανάγνωσμα γιατί πέρα από τα άλλα χαρακτηριστικά του, συμβάλλει στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης για τη φύση των ολοκληρωτικών καθεστώτων, είτε εκδηλώνονται σήμερα απροκάλυπτα τέτοιες τάσεις με νεοναζιστική μορφή, είτε με πιο ύπουλες και επικίνδυνες παραλλαγές.
Β.Μ: Ποια ήταν η δική σας προσωπική επαφή με το κείμενο; Ποια συναισθήματα σας δημιούργησε αλλά και τι δυσκολίες ενδεχομένως είχε ή όλη μεταφραστική διαδικασία;
Χ.Λ.: Το κείμενο με άγγιξε από την πρώτη στιγμή που διάβασα την αρχική φράση του, «Καθώς γράφω, βαθιά πολιτισμένοι άνθρωποι πετούν από πάνω μου, προσπαθώντας να με σκοτώσουν», μια φράση γεμάτη συναισθηματικό και διανοητικό φορτίο. Με έβαλε σαν αναγνώστη σε εκείνη την περίοδο του χάους και της αβεβαιότητας του Β’ ΠΠ που άλλαξε την πορεία της ιστορίας. Το γράψιμο του Όργουελ είναι στοχαστικό, διεισδυτικό, αρκετά ευθύ, με διακριτικό χιούμορ, και προσπάθησα να σταθώ στο ύψος του κειμένου μεταφράζοντας έναν από τους πιο σημαντικούς συγγραφείς του αιώνα του.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Γενάρης 2022
