Ο Θάνατος του Μπαλζάκ
του Οκτάβ Μιρμπώ
εκδόσεις Στιγμός
συνάντηση με την μεταφράστρια
και εκδότρια
Μαρία Γυπαράκη
Β.Μ: Ποιος είναι ο Οκτάβ Μιρμπώ; Και ποια έργα τον χαρακτηρίζουν;
Δεν είναι δυνατόν να σταθεί κανείς αδιάφορος απέναντι σε μια πραγματικά πολυσχιδή προσωπικότητα όπως εκείνη του Μιρμπώ· πληθωρικό διανοούμενο θα τον χαρακτηρίζαμε αν η λέξη διανόηση δεν είχε κακοπάθει τόσο πολύ στις μέρες μας. Αντιφατικός στο έπακρο έχει απασχολήσει ουκ ολίγους μελετητές που, κατά καιρούς, προσπάθησαν να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν τις αντιφάσεις του. Ριζοσπαστικός αντιφεμινιστής – για να σας δώσω ένα παράδειγμα– θα καταλήξει υπερασπιστής των γυναικείων δικαιωμάτων και θα γίνει κήρυκας της ισότητας πολύ πριν, η ισότητα αυτή, να πάρει τη μορφή μιας καθολικής διεκδίκησης. Ήδη από το 1884 δηλώνει πως για τον επερχόμενο 20ο αιώνα, στο Κοινοβούλιο, θα πρέπει να μπουν οι γυναίκες και μάλιστα με όρους αντιπροσωπευτικής ισότητας! Πρόκειται για ένα κείμενο με τον τίτλο Η κυρία Βουλευτίνα που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα « L’Événement ». Ο Μιρμπώ είναι πάνω απ’ όλα ένας μεγάλος ουμανιστής με την αναγεννησιακή έννοια του όρου. Έτσι εξηγείται και η παρακάτω φράση στην οποία σταθήκατε:
σχ. Πάντως εγώ θα σταθώ στη φράση που συνοψίζει όλη την κοσμοθεωρία του Μιρμπώ και που αναφέρετε, στον πρόλογό του κειμένου.
«Ο νατουραλισμός! Μα δεν με νοιάζει διόλου! Νομίζετε πως σε πενήντα χρόνια, και δεν δίνω ούτε ένα παραπάνω, θα υπάρχει κάτι από τις ετικέτες για τις οποίες χτυπιούνται τώρα, ετούτη την ώρα που μιλάμε»
Ο Μιρμπώ αναζητά ασταμάτητα την αλήθεια παλεύοντας με τους δαίμονές του. Οι δαίμονές μας είναι δύο ειδών: οι εγγενείς, αυτοί που φέρουμε μέσα μας και οι άλλοι τους οποίους μας φόρτωσαν. O Μιρμπώ κουβαλά τους δαίμονες της ιησουίτικης παιδείας του, τα τέσσερα κολασμένα χρόνια της μαθητείας του στο κολέγιο Saint-François-Xavier στη Βαν (πόλη της Βρετάνης) με τους “διαφθορείς των ψυχών”, τους άτεγκτους Ιησουίτες με άλλα λόγια· “μοιραίο κληροδότημα” θα αποκαλέσει ο ίδιος όλα αυτά με τα οποία οι αυστηροί ιερωμένοι βάρυναν τον ψυχισμό του. Η εμπειρία αυτή θα αποτυπωθεί, όπως ήταν φυσικό, στα γραπτά του. Έντονο είναι και το στίγμα – ή καλύτερα τραύμα– που αφήνει μέσα του η υποκριτική αστική κοινωνία της εποχής και η οργάνωση της, ενάντια στην οποία, ο χαρισματικός συγγραφέας, τοποθετήθηκε από πολύ ενωρίς. Όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο Pierre Michel – ο κατ’ εξοχήν μελετητής του, ο άνθρωπος που τον ανέσυρε από την άδικη λήθη– «είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να δει κανείς τίνι τρόπω [ο Μιρμπώ] αναλαμβάνει, θαρραλέα, την ευθύνη των αντιφάσεών του: καμία προσπάθεια να τις κρύψει, τις εξομολογείται ανεπιτήδευτα και με ειλικρίνεια, με κίνδυνο να δώσει στους εχθρούς του όπλα για να βάλλουν εναντίον του. Και αυτό επειδή ξέρει ότι η αντίφαση είναι το καθολικό κινούν και ότι βρίσκεται φωλιασμένη στο κέντρο των υπάρξεων και των πραγμάτων. Διαθέτει, επίσης, ένα αλάθητο και τρομερό μέσον για να αποφεύγει να πέφτει στην παγίδα των εξάρσεών του ή σε εκείνη των φενακισμών που σκαρώνει ο ίδιος. Πρόκειται για το χιούμορ χάρη στο οποίο παίρνει αποστάσεις από τα πάντα, συμπεριλαμβανομένης και της δικής του ευαισθησίας, προσεγγίζοντας έτσι την μοναδική ελευθερία που αξίζει: εκείνη του πνεύματος». Είναι αλήθεια πως ο Μιρμπώ συμπορεύεται με την ελευθερία του πνεύματος, την ακολουθεί πιστά και δεν θα διστάσει ποτέ να αλλάξει ριζικά την τοποθέτησή του. Έτσι, ακριβώς, έγινε και με την υπόθεση Ντρέιφους: o αντισημίτης Μιρμπώ θα ταχθεί στο πλευρό του Ζολά υπέρ του άδικα κατηγορούμενου λοχαγού. Είναι ο διανοούμενος που δεν θα διστάσει να απαρνηθεί προκαταλήψεις και πιστεύω για να σταθεί δίπλα στα θύματα της αδικίας. Όταν κανείς γνωρίσει έστω και λίγο τον Μιρμπώ καταλαβαίνει πως έχει να κάνει με έναν μεγάλο συγγραφέα, ένα σπουδαίο κριτικό τέχνης, έναν περίεργο αναρχικό, έναν μοντερνιστή, έναν δραματουργό, έναν δημοσιογράφο, ένα, εντέλει, ασυμβίβαστο πνεύμα με όλα τα καλά και τα άσχημα που έχουν οι αληθινά προικισμένοι. Αλλά για να αποφύγω το κρεσέντο του ενθουσιασμού θα κλείσω με την αποτίμηση του Τολστόι: «Ο Οκτάβ Μιρμπώ είναι ο μεγαλύτερος σύγχρονος Γάλλος συγγραφέας, αυτός που εκπροσωπεί καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο το προαιώνιο πνεύμα της Γαλλίας». Αρκεί να σκύψουμε λίγο πάνω στο έργο του για να το καταλάβουμε.
Β.Μ: Μεγάλο ενδιαφέρον έχει να δούμε πως προέκυψε το συγκεκριμένο κείμενο «Ο Θάνατος του Μπαλζάκ»! Και πως καταλήγει να γίνει ένα αυτοτελές ανάγνωσμα;
Ο Θάνατος του Μπαλζάκ είναι ένα κεφάλαιο ενός μεγάλου ταξιδιωτικού ιστορήματος (νομίζω πως είναι ο ιδανικός χαρακτηρισμός) με τον αινιγματικό τίτλο 628-E8. 628-E8 ήταν ο αριθμός της πινακίδας του αυτοκινήτου του Μιρμπώ —ένα Charron— με το οποίο ο συγγραφέας του Γολγοθά θα ταξιδέψει στην Ευρώπη. Ας το δεχτούμε λοιπόν σαν ταξιδιωτικό ημερολόγιο και ας δούμε πως το περιγράφει ο δημιουργός του: «Ιδού λοιπόν το Ημερολόγιο αυτού του ταξιδιού που έκανα με αυτοκίνητο περνώντας λίγο από τη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Γερμανία αλλά και λίγο μέσα από τον ίδιο τον εαυτό μου». Ο Μιρμπώ αναπτύσσει ταχύτητα – αυτό άλλωστε έκανε πάντα σαν συνεπής μοντερνιστής– και μέσα από την ταχύτητα αυτή βγαίνουν μία μία οι σεκάνς του ταξιδιού του που τόσο γοήτευσε τον φουτουριστή Μαρινέτι. Μια από τις σεκάνς αυτές είναι και Ο Θάνατος του Μπαλζάκ. Το πρόβλημα με το εκτενές αυτό κείμενο δημιουργήθηκε όταν παρενέβη η κόρη της Μαντάμ Χάνσκα (συζύγου του Μπαλζάκ) που πληροφορούμενη τα της κυκλοφορίας του βιβλίου, από τον τύπο, απαιτεί από τον συγγραφέα να αποσύρει τις επίμαχες σελίδες (από την 387 έως την 439). Ο Μιρμπώ από σεβασμό, όπως πιστεύουν οι περισσότεροι, προς την ογδοντάχρονη γυναίκα, αφαίρεσε από τις 11.000 έτοιμα αντίτυπα, τα τρία αυτά κεφάλαια και το βιβλίο κυκλοφόρησε δίχως το επίμαχο κείμενο. Θα πρέπει να ξέρουμε ότι όλη αυτή την κατάσταση την προκάλεσε το τρίτο κεφάλαιο του κειμένου. Πρόκειται για μια τραγική εξομολόγηση που έκανε ο ζωγράφος Ζαν Ζιγκού, εραστής της Εβελίνα Χάνσκα, στον Μιρμπώ: είναι η αφήγηση της τελευταίας νύχτας (18 Αυγούστου του 1850) του Μπαλζάκ, από τον ζωγράφο που διαβεβαιώνει ότι ο συγγραφέας της Ανθρώπινης Κωμωδίας «πέθανε, σαν σκυλί, εγκαταλελειμμένος απ’ όλους και απ’ όλα!» Την ώρα της επιθανάτιας αγωνίας του, μέσα στο ίδιο του το σπίτι, η κόμισσα Εβελίνα Χάνσκα, μέλλουσα χήρα Μπαλζάκ, και ο εραστής της, (ο ίδιος ο Ζαν Ζιγκού) περνούν μαζί τη νύχτα! Εδώ θαρρώ πως τα σχόλια μάλλον περιττεύουν. Έτσι κατέληξε να γίνει αυτοτελές ανάγνωσμα μετά τον θάνατο του Μιρμπώ.
Β.Μ: Πείτε μας δυο λόγια το βιβλίο «Ο Θάνατος του Μπαλζάκ» αλλά και το κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει την ιστορία;
Η πρώτη έκδοση του βιβλίου είναι ένας σπάνιος και δυσεύρετος σήμερα βιβλιοφιλικός θησαυρός. Το 1918, ένα χρόνο μετά τον θάνατο του Μιρμπώ, το κείμενό του για τον Μπαλζάκ εκδόθηκε σε 250 αντίτυπα –πληρωμένα από κάποιον βιβλιόφιλο που θέλησε να παραμείνει στην ανωνυμία– εικονογραφημένο από τον σπουδαίο ζωγράφο Πιερ Μπονάρ (127 σχέδια με σινική μελάνη). Φυσικά τα αντίτυπα ήταν προορισμένα για δώρα στους φίλους του ανώνυμου χρηματοδότη της έκδοσης. Δεν μπορούμε λοιπόν να μιλήσουμε για άμεση υποδοχή του έργου από την κοινωνία της εποχής του. Θα πρέπει να περιμένουμε μέχρι τον Οκτώβριο του 1923 που Ο Θάνατος του Μπαλζάκ δημοσιεύεται στο περιοδικό «Maîtres de la Plume» και γίνεται γνωστός στο ευρύ κοινό. Τότε αρχίζει και η πολεμική με αρκετούς να αμφισβητούν όλα όσα ο Μιρμπώ καταθέτει. Στις 15 Δεκεμβρίου του 1924 ο πολύ γνωστός κριτικός λογοτεχνίας Marcel Bouteron, δημοσιεύει ένα άρθρο στο περιοδικό « La Revue des Deux Mondes » με τον τίτλο Απολογία για την μαντάμ Χάνσκα όπου δηλώνει ότι πρόκειται για φαντασιοκοπήματα του Μιρμπώ. Στη θέση του αυτή εμμένει και το 1929 όταν εκδίδει ένα ολιγοσέλιδο βιβλιαράκι με τον τίτλο Η πραγματική εικόνα της Μαντάμ Χάνσκα. Δημιουργείται λοιπόν στους φιλολογικούς κύκλους της εποχής ένα ρεύμα αντι-Μιρμπώ και προκαλούνται ατελείωτες συζητήσεις γύρω από το επίμαχο θέμα. Υπάρχουν πάντως και μαρτυρίες που στηρίζουν τον Μιρμπώ όπως εκείνες του χρονικογράφου και συγγραφέα Pierre Descaves. Σε ένα κείμενό του για τον Μπαλζάκ, που δημοσιεύεται το 1950, ο Descaves κάνει λόγο για την όχι και τόσο ηθική στάση της μαντάμ Χάνσκα. Και αυτό που δειλά καταθέτει στο γραπτό του το επιβεβαιώνει, σύμφωνα με αξιόπιστες μαρτυρίες, και προφορικά: πολλές φορές ο Μιρμπώ είχε μιλήσει στον πατέρα του (πατέρας του ήταν ο νατουραλιστής συγγραφέας Lucien Descaves, γνωστή προσωπικότητα της εποχής που διαδραματίστηκαν τα όσα περιγράφουμε) για τις πολυάριθμες συναντήσεις του με τον Ζιγκού στο ατελιέ του Ροντέν και για τις εξομολογήσεις του που έλαβαν χώρα εκεί. Ο Μιρμπώ μάλιστα διαβεβαίωνε τον Lucien Descaves ότι όλα αυτά που του είπε ο Ζιγκού για τον θάνατο του Μπαλζάκ και τη σχέση του με τη μαντάμ Χάνσκα τα είχε πρώτα εκμυστηρευθεί στον ίδιο τον Ροντέν! «Ξέρετε παλιόφιλε, όλες οι αλήθειες πιθανές είναι! Γιατί όχι και ετούτη. Ωστόσο ετούτη με ενοχλεί… εξ’ αιτίας του Μπαλζάκ» είπε, στον συνομιλητή του, ο Μιρμπώ κλείνοντας τη συζήτηση και αφήνοντας, φυσικά, την αμφιβολία, να πλανάται … Πιστεύω πως με τον τρόπο αυτό, ο Μιρμπώ, καταφέρνει να τοποθετήσει τον Μπαλζάκ, πέρα από την αλήθεια ή το μύθευμα, στο κέντρο της Ανθρώπινης Κωμωδίας του και αυτή είναι, για μένα, η τεράστια αξία του κειμένου. Ο θάνατος του Μπαλζάκ θα κάνει την εμφάνισή του στα βιβλιοπωλεία στα τέλη του 20ού αιώνα (1989) για να βρει τελικά την αρχική του θέση στη σύγχρονη έκδοση του 628-Ε8 το 2003.
Β.Μ: Ποια ανάγκη σας, δημιούργησε τις εκδόσεις Στιγμός;
Η ανάγκη, θα έλεγα να μοιραστώ μερικά θαυμαστά της λογοτεχνίας με ένα, έστω και ολιγάριθμο, αναγνωστικό κοινό. Μπορεί να ακούγεται απλοϊκό ή αφελές αλλά πραγματικά προέκυψε από την ανάγκη να μοιραστώ με κάποιους άλλους αντίδωρο πολιτισμού σε μέρες που κινδυνεύει να ξεχάσουμε τι σημαίνει η λέξη πολιτισμός. Στο πρόσωπο του Φαίδωνα Κυδωνιάτη βρήκα τον ιδανικό αλλά και έμπειρο “συνένοχο”. Είναι ο ιδρυτής των εκδόσεων «Ευρασία» με μακρόχρονη εμπειρία στον τομέα του βιβλίου. Οι συμβουλές και οι υποδείξεις του είναι πολύτιμες. Είμαστε μια μικρή ομάδα ή όπως λέω εγώ, ένας μικρός δυναμικός θίασος. Βλέπετε η σκηνοθετική μου ιδιότητα δεν μπορεί να με αφήσει ανεπηρέαστη ούτε βέβαια και η τριετία κατά τη διάρκεια της οποίας υπηρέτησα τον «Εξάντα» με όλες μου τις δυνάμεις. Όμως κάποια στιγμή θέλησα κάτι δικό μου, ένα γήπεδο για να κάνω παιχνίδι όπως εγώ το εννοώ. Έτσι το αποφάσισα, έτσι το συναποφασίσαμε με τον κύριο Ευρασία (όπως μου αρέσει να λέω τον αγαπητό μου συνεκδότη). Λίγο ελαφρά όλα αυτά αλλά δίχως χιούμορ βιβλία καλά δεν βγαίνουν!
Β.Μ: Η σειρά με την οποία μας συστηθήκατε περιλαμβάνει τέσσερα βιβλία – ήδη για το ένα μιλήσαμε – ονομάζεται «OPUSCULUM» και έχει συγκεκριμένο σχήμα και χρώμα. Πείτε μας δυο λόγια για το όνομα της σειράς αλλά και για τα άλλα τρία βιβλία!
Το σύνθημά μας, όπως θα είδατε και στα δελτία τύπου είναι:
ΣΤΙΓΜΟΣ ─ Νέο εκδοτικό σήμα / Νέο εκδοτικό σχήμα / Νέα εκδοτική άποψη. Πίσω από το σλόγκαν αυτό κρύβεται όλη η φιλοσοφία του εκδοτικού σχήματος που αποφασίσαμε να δομήσουμε σαν ένα λογοτεχνικό «Cabinet of curiosities», έναν ιδιαίτερο, δηλαδή, χώρο μέσα στον οποίο ο αναγνώστης θα μπορεί να εισέρχεται, να ψάχνει, να επιλέγει και να ικανοποιεί την φιλοπεριέργεια του. Θέλουμε να μοιραζόμαστε με τους αναγνώστες τη μεγάλη λογοτεχνική παράδοση, το παρόν, το παρελθόν αλλά και το μέλλον της, τον κλασικισμό και τον μοντερνισμό της, τα αισθητικά της κινήματα και τα παράδοξά της. Θέλουμε να συγκεντρώσουμε πολλά αξιοπερίεργα και θαυμαστά. Η λογοτεχνία έχει και αυτή τα «naturalia» και «artificialia» της όπως τα αναγεννησιακά Cabinet of curiosities. Ξεκινήσαμε να διαλέγουμε τα καλύτερα -τουλάχιστον αυτό πιστεύουμε- για να γίνουμε όλοι μαζί ΠΕΡΙΕΡΓΟΙ και να αποκτήσει ο ΣΤΙΓΜΟΣ πραγματική αξία. Προσωπικά έχω μανία με τα γεωμετρημένα περιβάλλοντα, τις γεωμετρημένες ιδέες, τα γεωμετρημένα όνειρα. Προσοχή όμως ας μην ορμηνευθεί, επ’ ουδενί, “τακτοποιημένα” γιατί η παρεξήγηση θα είναι τεράστια. Είμαι λίγο δέσμια του θεάτρου και θέλω να λειτουργούν όλα άψογα επί σκηνής. Έτσι μοίρασα ρόλους και έχρισα πρωταγωνιστές. ΟPUSCULU M (μικρό βιβλιαράκι) η πρώτη μας σειρά την οποία εγκαινίασε ο Ιούλιος Βερν με τις Παιδικές και Νεανικές Αναμνήσεις. Ένα μικρό κείμενο προσωπική εξομολόγηση, μια ανάλυση του έργου του Ιουλίου Βερν με την πένα του ίδιου του συγγραφέα και ταυτόχρονα μια ακόμη φανταστική ιστορία, Οι Παιδικές και νεανικές αναμνήσεις , αφηγούμενες από τον εξηντάχρονο πια Βερν, φωτίζουν το έργο του και φέρνουν στον νου μας, με δική του υπόδειξη μάλιστα, πολλούς από τους αγαπημένους μας ήρωες. Ακολούθησε Ο Θάνατος του Μπαλζάκ του Οκτάβ Μιρμπώ που είναι και το κυρίως θέμα της κουβέντας μας, η Ιστορία μιας νουβέλας του Thomas Wolfe, ένα μικρό, αλλά εξαιρετικά σημαντικό κείμενο που μας ανοίγει τις πόρτες γα να ακολουθήσουμε τον συγγραφέα του Περί χρόνου και ποταμού σε ένα μοναδικό ταξίδι λογοτεχνικής δημιουργίας. Και η εκδοτική μας δραστηριότητα έκλεισε για το 2020 με την Γεροντοκόρη της Edith Wharton που έχει χαρακτηριστεί ως «μια από τις ωραιότερες ιστορίες της αμερικανικής λογοτεχνίας». Αυτά έγιναν το τελευταίο τρίμηνο του 2020, τότε δηλαδή που δημιουργήθηκε ο ΣΤΙΓΜΟΣ. Η μικρή μας αυτή σειρά μεγαλώνει. Σε λίγες μέρες θα είναι διαθέσιμη η έκδοση του έργου της Αντωνούσας Καμπουράκη Ποιήματα τραγικά. Πρόκειται για την πρώτη ιστορική μαρτυρία σχετικά με την Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη, για την πρώτη γυναικεία επώνυμη έκδοση ποιητικού έργου στην Ελλάδα, γραμμένο από ποιήτρια με συνείδηση όχι μόνο του φύλου αλλά και του ιδιαίτερου καθήκοντος που επιτελεί με τη συγγραφή. Με το έργο του ελεύθερου αυτού γυναικείου πνεύματος οι εκδόσεις ΣΤΙΓΜΟΣ συμβάλλουν στην επέτειο της Εθνικής Παλιγγενεσίας και με το αναλυτικό επίμετρο της Βαρβάρας Ρούσσου “ανοίγουν”, για ένα ευρύτερο κοινό, μια συζήτηση για τη θέση της γυναίκας συγγραφέως στην ελληνική λογοτεχνία του 19ου αιώνα. Διαθέσιμο επίσης θα είναι εντός ολίγου και το ερωτικό μυθιστόρημα του Fougeret de Monbron, Μαργκώ η μανταρίστρα, ένα λιμπερτίνικο προϊόν του γαλλικού Διαφωτισμού. Θα ακολουθήσουν και άλλα μέχρι τι καλοκαίρι…
Πριν λίγες μέρες εγκαινιάστηκε και η νέα σειρά μας «STUDIOLO » με την μνημειώδη ανθολογία Καυτό μέλι του Σπύρου Καρυδάκη. «Για πρώτη φορά, –γράφει ο ίδιος ο Καρυδάκης– παρουσιάζεται το σύνολο σχεδόν της σωζόμενης αρχαιοελληνικής ποίησης για τον έρωτα μεταξύ ανδρών. Μια συλλογή από 419 ποιήματα 95 αρχαίων Ελλήνων ποιητών, που αναφέρονται στον ερωτισμό ανδρών για άνδρες με υψηλό ύφος ή απλότητα, με χιούμορ ή αισθησιασμό, με τρυφερότητα ή σαρκική λαχτάρα που συγκλονίζει. Μεγάλοι δημιουργοί όπως ο Πίνδαρος, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Θεόκριτος, μα και ανώνυμοι κι ελάσσονες. Από τον Όμηρο και την αρχαϊκή εποχή, τον Σόλωνα, τον Αλκαίο, τον Ίβυκο, τον Θέογνι, τον Μίμνερμο, μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ.». Η σειρά «STUDIOLO » (κάμαρη μελέτης στην Αναγέννηση και πρόδρομος του Cabinet of curiosities είναι αφιερωμένη σε δοκίμια και μελέτες.
Β.Μ: Με ποιο κριτήριο επιλέγεται τα έργα που θα εκδοθούν; Ποια είναι τα εκδοτικά σας πλάνα και τι να περιμένουμε;
Να περιμένετε την σειρά «OPUS» τον Ιούνιο και την σειρά «ΑΛΛΟΤΡΙΑ» τον Μάιο. Επειδή όμως είπαμε πολλά και επειδή κάθε παράσταση έχει και τις εκπλήξεις της νομίζω πως εδώ θα πρέπει να σταματήσω.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Μάρτης 2021
