Σημειώσεις στο Ημίχρονο
Κείμενα για την κουλτούρα του ποδοσφαίρου
του Ηλία Καφάογλου
εκδόσεις Ύψιλον
συζήτηση με τον συγγραφέα
Ηλία Καφάογλου
Β.Μ: Τι σας ώθησε να ερευνήσετε αλλά και να γράψετε αυτά τα κείμενα για την κουλτούρα του ποδοσφαίρου; Και ποια ανάγκη γέννησε το βιβλίο; (Σημειώσεις στο Ημίχρονο – Κείμενα για την κουλτούρα του Ποδοσφαίρου).
Το ποδόσφαιρο πολύ αγάπησα από τα παιδικά μου χρόνια. Μια μαθητεία, γιατί στο ποδόσφαιρο μαθαίνεις να παίζεις με τα όρια, να εκμεταλλεύεσαι τους κανόνες, να είσαι αλληλέγγυος, συγχρόνως και παθιασμένος, να λειτουργείς συλλογικά, να ξεδιπλώνεις πειθαρχημένα τη φαντασία σου, να είσαι οργανωμένος και οργανωτικός, να αφήνεις τα αισθήματά σου αν εκδηλωθούν. Το ποδόσφαιρο μπορεί να γλυκάνει ολόκληρες πόλεις. Είναι το ποδόσφαιρο συγχρόνως άθλημα και παιχνίδι, δεν απαιτείται κανένας ιδιαίτερος εξοπλισμός. Το ποδόσφαιρο είναι μια μαθητεία στη σύγκρουση και συγχρόνως στη συλλογικότητα, μάθημα πολύτιμο, εξ απαλών ονύχων. Έπαιζα μπάλα από μικρός, πάντοτε τερματοφύλακας, παρότι δεν έχω τίποτα ιδιαίτερο σωματότυπο. Άνθρωπος-μυστήριο, ειδικά παλαιότερα μαυροφορεμένος, μοναχικός αετός, τελευταίος μαχητής, μόνος του μπορεί να είναι μια ομάδα ολόκληρη. Υστερόβουλα ολιγαρκής, ενσαρκώνει με το σώμα του σε άμυνα, την τελευταία ελπίδα, κυριολεκτικά, την ύστατη ευκαιρία. «Αυτή η θέση δεν έχει τίποτα άλλο από ζόρια», θυμάμαι τον Νίκο Σαργκάνη να λέει. Ο τερματοφύλακας ήταν τότε και τώρα για μένα ο αριστοκράτης του γηπέδου και της ζωής μέσα σε αυτό. Και εκεί έξω. Γιασίν, Μπανκς, Τσε Γκεβάρα, Καμύ, οι δικοί μας ήρωες, τότε και τώρα.
Β.Μ: Αλήθεια ποια η σχέση σας με το ποδόσφαιρο; Ποια η σύνδεσή του με την κοινωνία σήμερα;
Ο καθείς στο ποδόσφαιρο μπορεί να βρει αυτό που θέλει. Αιωρείται το ποδόσφαιρο ανάμεσα στο τελετουργικό και το σόου, στο τραγικό και στο κωμικό, στη γιορτή και στον… πόλεμο, στην κυριακάτικη έξοδο και στην κοσμική επίδειξη. Κυρίως, το ποδόσφαιρο ιδρύει συλλογικότητες, αλλά συγχρόνως δοκιμάζεται η υπέρβαση των ορίων, του πειραματισμού και της νόρμας. Πρόκειται για ένα λαϊκό παιχνίδι γεμάτο νόημα. Τώρα που οι κερκίδες γεμίζουν ξανά, βλέπουμε πώς μέσα στο ποδόσφαιρο, μέσα στο γήπεδο, εξεικονίζονται και εκφράζονται σχέσεις ανάμεσα σε διάφορες και διαφορετικές ηλικιακές ομάδες, φύλα, κοινότητες. Το ποδόσφαιρο είναι άθλημα όπου η δημοκρατία κατοικεί. Έπειτα, έχουμε ανάγκη από ήρωες, να ταυτιστούμε. Υπερβαίνει, εξάλλου, σύνορα και γενιές το ποδόσφαιρο, το σύνορά στο ποδόσφαιρο είναι πορώδη και λανθάνοντα. Κάθε ποδοσφαιρικός αγώνας λειτουργεί όπως μια θεατρική παράσταση, γι΄ αυτό, άλλωστε, έχει «δώσει» σημαντικές σελίδες στη λογοτεχνία, όχημα, μεταξύ άλλων, (ανα)παράστασης. Γραφές στο γήπεδο, γραφές στο χαρτί, και η σχέση μου με το ποδόσφαιρο, (εμ)παθής.
Β.Μ: Το 1987 μετά τα σοβαρά επεισόδια που έλαβαν χώρα στη Σικελία στο ντέρμπι μεταξύ Κατάνιας – Παλέρμο, ο βετεράνος τερματοφύλακας της Λάτσιο Άντζελο Περούτσι και ο αρχηγός της Λουτσιάνο Τζάουρι είπαν ότι για τη βία και τα επεισόδια ευθύνονται όλοι όσοι ασχολούνται με το ποδόσφαιρο! Ποια η δική σας άποψη;
Η βία στο ποδόσφαιρο, η οπαδική βία, είναι εν σμικρώ εξεικόνιση της βίας που εμφιλοχωρεί στην κοινωνία. Κανείς δεν γεννιέται βίαιος, γίνεται. Κυρίως, αισθάνομαι ότι η βία στα γήπεδα και έξω από αυτά εκφράζει μια έκπτωση του πολιτικού, όπου η ιδιωτεία έχει υποκαταστήσει τη συλλογικότητα. Η βία στο ποδόσφαιρο, παροξυνόμενη και από εμπρηστικές δηλώσεις παραγόντων και ενίοτε από τη στάση και τις προκρίσεις ου ειδικού Τύπου, είναι απότοκο της κρίσης αξιών της κοινωνίας. Με αυτή την έννοια, όλοι έχουμε μερίδιο ευθύνης.
Β.Μ: Βλέπετε να αλλάζει σήμερα τίποτα ακόμη μετά από ακόμη μια δολοφονία; (σ.σ αυτή του οπαδού του Άρη, Άλκη.).
Η στυγνή δολοφονία του Άλκη είναι η κορυφή του παγόβουνου. Χρειάζονται, βέβαια, γενναιά μέτρα, που έχουν το ανάλογο πολιτικό κόστος. Σύνδεσμοι φιλάθλων, έλεγχος κατά την είσοδο στα γήπεδα. Κυρίως, όμως, η νοοτροπίες είναι εκείνες που πρέπει να προσπαθήσουμε να αλλάξουν. Δεν ξέρω πόσο κάτι τέτοιο είναι εφικτό.
Β.Μ: Τι απαιτείται να γίνει άμεσα για να ξαναζήσουμε το ποδόσφαιρο όπως το αγαπήσαμε; Ή πλέον είναι αργά για οτιδήποτε;
Όσο ζούμε σε έναν κόσμο ακαθόριστης ή ανομολόγητης ταυτότητας, όπου η ιδιωτκότητα, το ιδιωτικό απορροφά όλο και περισσότερο τα πλιά ηθικά και πολιτικά περιεχόμενα και τα εξουδετερώνει, όσο η ηθική γίνεται αισθητική των ιδιωτικών επιλογών στην τέχνη του βίου και η πολιτική παύει να είναι πολιτική, συλλογική επιλογή παρέμβασης στην κοινωνία, και καθίσταται διαχείριση πληθύος ιδιωτών, το ποδόσφαιρο ως γοητευτικό παιχνίδι και διασκέδαση θα λειτουργεί πλαίσιο διαπίστευσης επιμέρους συμφερόντων. Από το σημείο αυτό και πέρα, το κέρδος και το παιχνίδι ως έννοια διατυπώνονται σύμφωνα με τις επιδιώξεις των χορηγών. Αλλά το ποδόσφαιρο, ναι, εξακολουθούμε να το αγαπάμε, είναι μια αυτοκρατορία δημοφιλής, η μόνη που οι λαοί διακηρύσσουν ότι κατακτήθηκαν από αυτήν. Παίζουμε μπάλα.
Β.Μ: Το δεύτερο κείμενο του βιβλίου τιτλοφορείται: «Τερματοφύλακας: Μια μορφή ξεχωριστή». Ποιος είναι για εσάς ο τερματοφύλακας που θα ξεχωρίζατε, ποια είναι αυτή η ξεχωριστή μορφή για τον Ηλία Καφάογλου;
Αν ο τερματοφύλακας είναι «ο κυρίαρχος του παιχνιδιού», αυτός που «καθαρίζει τη φάση», τότε ο μαυροφορεμένος πάντα Λεβ Γιασίν είναι ο ήρωας των παιδικών μου χρόνων, τον θυμάμαι και σήμερα. Ο Γιασίν απέκρουσε στην καριέρα του πάνω από 150 πέναλτι: «Μόνον η χαρά, που νιώθω όταν αποκρούω πέναλτι, είναι μεγαλύτερη από τη χαρά που αισθάνθηκα όταν πήγε ο Γκαγκάριν στο Διάστημα». Αναφέρομαι στα πέναλτι και στην αγωνία του τερματοφύλακα, γιατί η διαδικασία αυτή, των πέναλτι, καταδεικνύει ότι ο τερματοφύλακας, νικητής ή ηττημένος, είναι ένας άνθρωπος καταραμένος να ζει διαρκώς σε ένα μεταίχμιο, στο παιχνίδι, στη ζωή, διαρκώς, απελπισμένος. Ο τερματοφύλακας, ο Λεβ Γιασίν με τον βίο του το αποδεικνύει, είναι πάντοτε πρόθυμος να ευλαβηθεί την ήττα. Έτσι, καθόλου τυχαίο δεν είναι ότι ο Μπέκετ, ο Καμύ, ο Ναμπόκοφ έπαιζαν τερματοφύλακες κι αυτοί.
Β.Μ: Επόμενο κείμενο είναι το «Έξυπνες Τρίπλες: Οδηγίες Χρήσεως». Η τρίπλα είναι η επιτομή του ποδοσφαίρου, ποιον τριπλές δεν θα θέλατε απέναντί σας;
Στο ποδόσφαιρο μαθαίνουμε, επιμένω, τις αξίες της ζωής, στο γήπεδο συνοψίζονται οι αξίες του κοινωνικού βίου, κινούμαστε, ελισσόμαστε, ντριπλάρουμε, αποφεύγουμε και το παιχνίδι συνεχίζεται και η ζωή επίσης. Στο ποδόσφαιρο μαθαίνουμε, και στη ζωή επίσης, ότι όσοι θέλουν να επιτύχουν να ντριπλάρουν, κοιτάζουν πάντοτε εμπρός. Γι΄ αυτούς το μέλλον μοιάζει να διαρκεί πολύ. Υποκλίνομαι, έστω και αν κάποτε ξεβολεύομαι.
Β.Μ: Ο Τσε είπε ότι το ποδόσφαιρο «είναι ένα όπλο για την επανάσταση». Κατά καιρούς όμως το ποδόσφαιρο έχει χρησιμοποιηθεί από τις πιο στυγνές δικτατορίες για την φίμωση των αντιφρονούντων και την προώθηση της καλής εικόνας της εκάστοτε χώρας. Οι «διανοούμενοι» δεν θέλουν ούτε να το ακούν. Παρόλα αυτά οι απήχησή του είναι τεράστια! Γνωστές οι ιστορίες της Ίντερ Μιλάνου με τους Ζαπατίστας και της Ράγιο Βαγεκάνο! Γιατί κατά τη γνώμη σας το ποδόσφαιρο ασκεί τόση μεγάλη επιρροή στους ανθρώπους;
Γένους θηλυκού η μπάλα, υποκείμενο λατρείας, αντικείμενο σεβασμού, ο Ντι Στέφανο τής ανήγειρε μνημείο στην είσοδο του σπιτιού του, ο μάγος του φάλτσου Ντιντί της φερόταν με όση τρυφερότητα φερόταν στη γυναίκα του, μουσικό όργανο για βιρτουόζους, τη λάτρεψε ο Σοστακόβιτς, απρόβλεπτη η μπάλα που αγαπάμε. Ζεσταίνει τις καρδιές, ανεβάζει τη θερμοκρασία των συναισθημάτων, είναι φιλέορτη και φιλεορτάζουσα, στο γήπεδο, αλλά και μπροστά στην τηλεόραση, γεννά αγωνία, δίνει δικαίωμα σε όλους στο όνειρο και στην ελπίδα, ιδρύει κοινότητες, είναι γεννήτορας αναμνήσεων και διέγερσης, ειδικά στην εποχή μας, οπότε για πλείστους όσους η ζωή έχει σμικρυνθεί σε βιωτή, καίει τη νοσταλγία, φτιάχνει ιστορίες, να έχουμε να λέμε, να διηγούμαστε. Αλλά και αν μελαγχολούμε, όταν η ομάδα χάνει και το γήπεδο αδειάζει. Γιατί το ποδόσφαιρο μάς βοηθά να πιστέψουμε σε ένα κάποιον ιδανικό κόσμο, αμερόληπτο, όπου όλα μπορούν να συμβούν, όπου όλοι έχουν δικαίωμα σε ένα καλύτερο μέλλον, σε ένα κόσμο που διέπεται από κανόνες, σε ένα κόσμο εύτακτο και για αυτό μαγικό. Σε έναν κόσμο, δηλαδή, στον οποίο θα μπορούμε να πιστέψουμε, μια σκέπη στοργική, μια φυγή να μας στεγάσει.
Β.Μ: Πόσο εύκολα σήμερα μπορούμε να δούμε δράσεις σαν αυτές που ανέφερα παραπάνω, σε μια εποχή που βασιλεύει το No Politica, οι χορηγοί και τα μονοπώλια;
Βλέπουμε μπάλα, παίζουμε μπάλα γιατί κυρίως το δικαίωμά μας στη διαφορά διακηρύσσουμε. Γι΄ αυτό ο καθείς βλέπει, παίζει με τον δικό του τρόπο. Ειδικά, μάλιστα, «όταν το ματς της ζωής […] έχει τελειώσει» και νιώθουμε ότι να παίζουμε την παράταση, για να θυμηθούμε τον Μανόλη Αναγνωστάκη, οπαδό του ΠΑΟΚ και του Απόλλωνα Αθηνών, και τη συλλογή του ΥΓ. Γι΄ αυτό, άλλωστε, παίζουμε μπάλα με τις λέξεις, επειδή δράσεις, όπως αυτές που αναφέρατε και άλλες, λόγου χάριν, η πρόκριση του Ιράν στο Μουντιάλ το 1997, έκρηξη χαράς, ή η συγκρότηση Εθνικών ομάδων από το Εθνικοαπελευθερωτικό Μέτωπο της Αλγερίας και το PLO, πάντοτε υπάρχουν και θα υπάρχουν. Τα γήπεδα ενθηκεύουν τις αναμνήσεις.
Β.Μ: Στο βιβλίο αναφέρετε πολλά βιβλία για το ποδόσφαιρο αλλά και συγγραφείς που έγραψαν κείμενα πεζά ή και ποιήματα για αυτό! (ειδικά στο κείμενο «Ζωγραφική στο χόρτο και στο χαρτί»). Επίσης στις σημειώσεις σας (στις τελευταίες σελίδες) αναφέρετε πληθώρα βιβλίων (θεωρητικών και μη) που βασίσατε την έρευνά σας. Αλήθεια, ποιο ή ποια είναι τα βιβλία αλλά και οι συγγραφείς που σας επηρέασαν περισσότερο για να γράψετε το βιβλίο αλλά και να αγαπήσετε περισσότερο το ποδόσφαιρο;
Λόφος της Σουπέργκα, κοντά στο Τορίνο. Εκεί συνετρίβη το αεροπλάνο που μετέφερε την ομάδα της Τορίνο στην επιστροφή από τη Λισαβώνα στις 4 Μαΐου 1949. «Χάνονται οι ποδοσφαιριστές / των χρόνων μας των νεανικών / μέσα στη γενική αδιαφορία / χάνονται παν τους φίλου τους να βρουν / που περιμένουν στη Σουπέργκα / χάνονται μες στ’ αεροπλάνα τους οι ίκαροι / – προτού τη συντριβή τα πρόσωπά τους / μια στιγμή μόνο απορούν –/ χάνονται οι φίλοι μας οι συγγενείς / για μυστικά σαλπάρουνε λιμάνια / χανόμαστε αλίμονο κι εμείς σιωπηλοί / τις ένδοξες θυμόμαστε / τις λαμπερές τις μέρες μας / και κλαίμε.» Αυτό το συγκλονιστικό ποίημα του Δημήτρη Χουλιαράκη, από τη συλλογή Η Σουπέργκα περιμένει, που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Κάβειρος το 1992, μου έδωσε να καταλάβω ότι η παράταση της ζωής πάντοτε σε άδεια γήπεδα παίζεται. Θυμόμαστε, να γράφουμε με τα χέρια ό,τι δεν γράφουμε με τα πόδια, αφού η γραφή είναι μια κάποια παρηγοριά, μαύρα σημάδια σε λευκό χαρτί, αφού με τη γραφή αποδίδουμε το σύντομο χρόνο της ζωής που απλώνεται. Το ποδόσφαιρο, κατάλαβα, επιτέλους, διαβάζοντας το ποίημα του Χουλιαράκη, είναι, όπως και η λογοτεχνία, πάντοτε μια κάποια αίρεσις του βίου.
Συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Ιούνης 2022
Ο Ηλίας Καφάογλου, παίζοντας μπάλα με τις λέξεις, κρατά σημειώσεις στο ημίχρονο. Επειδή το ποδόσφαιρο είναι ένα παιχνίδι γεμάτο νόημα, μια μαθητεία στη ζωή, στις κοινωνικές αξίες και στα συλλογικά πάθη.
