El Trujamán. Revista diaria de traducción [1]
Ποι@[ς] το μετέφρασε; [2]
του Ενρίκε Μπερνάρντεθ
Στον δυτικό πολιτισμό –στην πραγματικότητα, σε όλους τους γραπτούς πολιτισμούς– υπάρχουν έργα θεμελιώδους σημασίας μεταφρασμένα από άλλες γλώσσες που έχουν ασκήσει μεγάλη επιρροή στη λογοτεχνική, δοκιμιακή και φιλοσοφική παραγωγή του εν λόγω πολιτισμού. Οι μεταφραστές συχνά αποκτούν με αυτά ένα βάρος και ένα κύρος στα οποία, κατά γενική ομολογία, δεν έχουν πρόσβαση οι «απλοί» γλωσσικοί διαμεσολαβητές, όσο καλλιεργημένοι κι αν είναι. Όμως… τι γίνεται αν αυτοί οι μεταφραστές δεν είναι αυτοί που λένε πως είναι;
Σε ένα άρθρο του 2015 με τίτλο «Women Translators in Romantic Germany»[3] (δηλαδή, «Γυναίκες μεταφράστριες στη ρομαντική Γερμανία»), η Γερμανίδα επιστήμονας Μπάρμπαρα Πάους [Barbara Pausch] μας μιλά για τον σημαντικό ρόλο κάποιων γυναικών που αφιέρωσαν τη ζωή τους στη μετάφραση. Εργασία που επιτρεπόταν να ασκηθεί από γυναίκες, λόγω της χαμηλής εκτίμησης που έχαιρε αυτή η δραστηριότητα: οι άνδρες ήταν δημιουργοί, οι γυναίκες έπρεπε να αρκεστούν σε έναν βοηθητικό ρόλο, όπως το να μεταφέρουν κάτι από μια γλώσσα σε μια άλλη. Πράγματι, δεν είναι τόσο παράξενο, αν θυμηθούμε την ανάγκη να χρησιμοποιεί μια γυναίκα ανδρικά ψευδώνυμα όταν ήθελε να αφιερωθεί στη δημιουργία (Φερνάν Καμπαγέρο [Fernán Caballero], Ζορζ Σαντ [Georges Sand], Βίκτορ Καταλά [Víctor Català], αυτή η τελευταία μάλιστα το 1905), καθώς και τον σφετερισμό έργων από συνθέτριες τόσο σημαντικές όπως η Φάνι Μέντελσον [Fanny Mendelssohn] (ο πατέρας της έβαλε πολλά έργα στο όνομα του αδελφού της, Φέλιξ) ή η Κλάρα Σούμαν [Clara Schumann] (μερικά από τα έργα της εμφανίζονται ως έργα του συζύγου της, Ρόμπερτ): κατά πως φαίνεται, οι γυναίκες και η δημιουργία δεν πήγαιναν μαζί.
Η Πάους μας μιλάει, λοιπόν, για τον ρόλο δύο γυναικών, σύζυγος η μία, κόρη η άλλη, σημαντικών διανοουμένων και δημιουργών. Και οι δύο ονομάζονταν Ντοροτέα και ήταν, αναμφίβολα, θείο δώρο για τους συγγενείς τους. Μετέφρασαν έργα που είχαν θεμελιώδη επιρροή στη γερμανική γραμματεία. Η Ντοροτέα Σλέγκελ [Dorothea Schlegel] ήταν εκείνη που μετέφρασε το αφήγημα Corinna της Μαντάμ ντε Σταλ [Madame de Staël], μετάφραση η οποία κυκλοφόρησε με το όνομα του συζύγου της, Φρίντριχ, αν και όλοι γνώριζαν ποια στην πραγματικότητα είχε μεταφράσει το εν λόγω έργο, εισάγοντας, έτσι, στη γερμανική γραμματεία ένα νέο λογοτεχνικό είδος και μια πρωτοποριακή ιδεολογία. Η Ντοροτέα υπήρξε τυχερή, διότι κυκλοφόρησαν κάποιες άλλες μεταφράσεις με το όνομα της και, έτσι, αναγνωρίστηκε ο ρόλος της, ακόμη και από τη λογοτεχνική ιστοριογραφία, παρόλο που το σημαντικότερο έργο της ήταν αυτό που αποδίδεται στον σύζυγό της.
Η άλλη μεταφράστρια την οποία σχολιάζει η Πάους είναι η Ντοροτέα Τηκ [Dorothea Tieck], κόρη του Λούντβιχ, ενός από τους σημαντικότερους διανοούμενους στη Γερμανία κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Η Ντοροτέα μετέφρασε όλα τα σονέτα του Σαίξπηρ, μια έκδοση που επαινέθηκε πολύ στην εποχή της και για την οποία ο Λούντβιχ ευχαρίστησε, στον πρόλογο, έναν «νεαρό φίλο»: στον ενικό του αρσενικού γένους. Αργότερα, τόλμησε να ασχοληθεί με έναν αξιοσημείωτο αριθμό θεατρικών έργων του Σαίξπηρ. Οι μεταφράσεις αυτές οδήγησαν στη δημιουργία της έκδοσης με τίτλο «Schlegel-Tieck», η οποία σηματοδότησε την πλήρη είσοδο του Άγγλου συγγραφέα στη γερμανική γραμματεία. Με την ιδιαιτερότητα ότι η μετάφραση ανήκε σχεδόν εξ ολοκλήρου στην Ντοροτέα, και όχι στον Λούντβιχ ή στον Φρίντριχ που πήραν όλη τη δόξα. Αν λάβουμε υπόψη μας πως η Ντοροτέα Τηκ γνώριζε πολύ καλά αγγλικά, αλλά επίσης γαλλικά, ιταλικά, πορτογαλικά, ισπανικά, λατινικά και αρχαία ελληνικά, οι μεταφράσεις της δεν περιορίστηκαν σε έργα του Σαίξπηρ: ανάμεσά τους ήταν και η μεταφράση του Los trabajos de Persiles y Sigismunda του Θερβάντες, όπως και άλλα έργα από διάφορες γλώσσες, τα οποία, τελικά, τη βοήθησαν να συντηρήσει την οικογένειά της που πάντα αντιμετώπιζε οικονομικές δυσκολίες, παρά να αποκτήσει φήμη. Τελικά, μας τίθεται το προφανές ερώτημα: άραγε πόσες ακόμα μεταφράσεις που αποδίδονται σε «σπουδαίους» άνδρες ήταν στην πραγματικότητα έργο «ασήμαντων» γυναικών;
17 Ιουνίου 2016
Σημειώσεις:
[1]. Πρόκειται για ηλεκτρονικό περιοδικό ημερήσιας κυκλοφορίας του Instituto Cervantes με αντικείμενο τη μετάφραση και τη μεταφρασεολογία, (Σ.τ.Μ.).
[2]. Τίτλος πρωτοτύπου: «¿Quién lo tradujo?». Η ερωτηματική αντωνυμία «quien» [ποιος/α/ο] είναι στα ισπανικά κοινή και για τα δύο γένη, θηλυκό και αρσενικό, (Σ.τ.Μ.).
[3]. Στο A. Cazé και R. Lanselle [επιμέλεια], Translation in an International Perspective, σελ. 281-295, Βέρνη, Peter Lang, 2015.
Ο Ενρίκε Μπερνάρντεθ είναι Καθηγητής Γενικής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στη Γνωσιακή -Εθνολογική Γλωσσολογία, τη Μετάφραση και τη Μεταφρασεολογία. Έχει υπάρξει επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Berkeley της Καλιφόρνια. Μεταφράζει από τα ισλανδικά και τα δανικά στα ισπανικά. Έχει συγγράψει τα βιβλία: El lenguaje como cultura (2008), Viaje lingüístico por el mundo: Iniciación a la tipología de las lenguas (2016) και Mitología nórdica (2017).
Η συνεργατική μετάφραση του παρόντος δοκιμίου έγινε στο πλαίσιο των μαθημάτων που παραδίδει ο Καθηγητής Εφαρμοσμένης Μεταφρασεολογίας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Μετάφραση-Διερμηνεία» του ΑΠΘ. Μετέφρασαν οι φοιτήτριες/τές: Αλεξάνδρα Βαλσαμίδου, Αθανάσιος Μαρούσης, Αθηνά Πομώνη. Ευχαριστίες στον Santiago Oribe για τη βοήθειά του στην πλήρη κατανόηση του πρωτοτύπου.
