Ποιήματα Τραγικά
Της Αντωνούσας Καμπουράκη
Εκδόσεις Στιγμός
Εισαγωγή – Επίμετρο Βαρβάρα Ρούσσου
Συνάντηση με την Βαρβάρα Ρούσσου
Β.Μ: Ποια είναι η Αντωνούσα Καμπουράκη; Κάντε μια προσπάθεια να μας συστήσετε τη συγγραφέα από την Κρήτη!
Η Αντωνούσα Καμπουράκη γεννήθηκε το 1780 στα Χανιά ή σε κάποιο κοντινό χωριό όπως εικάζουμε από τους πρώτους στίχους στα Ποιήματα Τραγικά. Δε διαθέτουμε στοιχεία για την οικογένειά της, το μορφωτικό της επίπεδο και την εκπαίδευσή της. Παντρεύτηκε στα Χανιά και απέκτησε ένα γιό ο οποίος αργότερα πέθανε πολύ νέος. Ο άντρας της σκοτώθηκε στη διάρκεια της επανάστασης, όπως η ίδια το περιγράφει, βασισμένη μάλλον σε μαρτυρίες συντρόφων του. Η ίδια αμέσως μετά, πιθανόν το 1824, έφυγε ως πρόσφυγας και κατέφυγε στην ακμαία κοινότητα Κρητικών της Σύρου. Εκεί εξέδωσε το 1840 τα Ποιήματα Τραγικά, και το 1847 την τραγωδία Γεώργιος Παπαδάκης ξαναπαντρεύτηκε και ξαναχήρεψε. Έφυγε από τη Σύρο, άγνωστο πότε και γιατί, για να βρεθεί στο Μεσολόγγι για αρκετά χρόνια όπου εξέδωσε την τραγωδία Λάμπρω το 1861 και να καταλήξει στην Αθήνα όπου κυκλοφόρησε τα δύο επόμενα έργα της: το 1863 Η μνήμη ήτοι τα συμβάντα της Ναυπλιακής και Οκτωβριανής Επαναστάσεως, εκτενές ποίημα που εξιστορεί συμβάντα του αντιοθωνικού κινήματος στο Ναύπλιο και το 1875, έτος και του θανάτου της, την τραγωδία Η έξοδος του Μεσολογγίου.
Β.Μ: Είναι δόκιμο να σας ρωτήσω για τη συμβολή της (ή το ρόλο που διαδραμάτισε) στα γράμματα της εποχής;
Θα έλεγα ότι στην εποχή της δεν εκτιμήθηκε όπως της άξιζε και ο βασικότερος λόγος είναι βέβαια το φύλο της. Η ασυνήθιστη για γυναίκες τόλμη της, όχι μόνον να εκδώσει επώνυμα αλλά να απευθυνθεί στον Όθωνα και την Αμαλία ή, αργότερα με άλλο έργο της, στον Τσάρο Νικόλαο, πιθανόν να αντιμετωπίστηκε αρνητικά ή απλώς να απαξιώθηκε ως ανάρμοστη πράξη για γυναίκα. Σε αυτή τη βάση, δεν θεωρούμε ότι διαδραμάτισε ενεργό ή καθοριστικό ρόλο. Ωστόσο, είναι ένα ερώτημα το πόσο αναφέρθηκε στον ημερήσιο τύπο της εποχής της και σχολιάστηκε το συγκεκριμένο έργο της ή και άλλα, επόμενα. Τώρα είναι εν εξελίξει η έρευνα (από διάφορους άξιους ερευνητές)στον τοπικό τύπο και τα αρχεία της Σύρου από την οποία αναμένουμε καρπούς τόσο για τον αντίκτυπο του έργου της Καμπουράκη όσο και για τη ζωή της. Μπορούμε εντούτοις να σχηματίσουμε εικόνα για το ποιοι -και εν μέρει και πόσοι- απέκτησαν τα Ποιήματα Τραγικά από τον κατάλογο των συνδρομητών στο τέλος του βιβλίου και αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αποτελεί ιδιαίτερο αντικείμενο της παραπέρα μελέτης μου.
Β.Μ: Τι θα διαβάσουμε στα «Ποιήματα Τραγικά» που «μόλις κυκλοφόρησαν» από τις εκδόσεις Στιγμός;
Θα διαβάσουμε μια έμμετρη ιστορική μαρτυρία για βασικές στιγμές της Επανάστασης του 1821 στην Κρήτη, για τα πολεμικά γεγονότα δηλαδή για μάχες από το 1821 έως το 1828 οπότε ουσιαστικά λήγει άδοξα η επανάσταση στο νησί. Και μάλιστα θα διαβάσουμε την πρώτη τέτοιου είδους μαρτυρία αφού η Καμπουράκη δε βασίστηκε σε γραπτά κείμενα, ιστορικά ή έμμετρα σχετικά με τα γεγονότα αλλά αφενός στην προσωπική της εμπειρία για όσα έζησε έως το 1824 περίπου που βρισκόταν στην Κρήτη αφετέρου σε προφορικές μαρτυρίες που έλαβε από ανθρώπους, αγωνιστές, που συμμετείχαν στα γεγονότα. Θα έλεγα ότι έχουμε να κάνουμε με μια ζωντανή αποτύπωση γεγονότων με έναν τρόπο άμεσο που τον ενισχύει η έμμετρη διατύπωση, δηλαδή το ότι είναι ποίημα. Στο ποίημα αυτό τονίζεται η αυτοθυσία, η πατριδολατρία και το ηρωικό ήθος των αγωνιστών, η ανωτερότητά τους σε σχέση με το αγωνιστικό φρόνημα των Τούρκων.
Β.Μ: Τι ρόλο έπαιξε το συγκεκριμένο έργο στην ανάδειξη της Κρητικής Επανάστασης; Έχουμε πληροφορίες για την αντιμετώπιση του έργου από την κριτική αλλά και από την κοινωνία της εποχής;
Όπως είπα και παραπάνω όχι, δεν έχουμε πληροφορίες τέτοιου είδους. Νομίζω ότι το έργο αυτό αρχίζει να εκτιμάται ευρύτερα τα τελευταία χρόνια και να αποτιμάται η συμβολή του στην ανάδειξη της Κρητικής Επανάστασης του ’21. Έχει ενδιαφέρον ότι ενώ άλλα επαναστατικά κινήματα στην Κρήτη, όπως του Δασκαλογιάννη ή μεταγενέστερα του ’21 είναι ευρέως γνωστά, η Επανάσταση του ’21 δεν φωτίστηκε αρκετά. Τουλάχιστον αυτή είναι η εκτίμησή μου καθώς προέρχομαι από χώρο εκτός Κρήτης. Υπήρχε δηλαδή η αντίληψη ότι η Κρήτη δεν συμμετείχε δυναμικά…Η Καμπουράκη είναι η αφορμή να αλλάξουμε τη λανθασμένη αυτή άποψη. Ο κατάλογος των συνδρομητών για τον οποίον μίλησα και παραπάνω, παρέχει μια εικόνα για τη διάδοση του βιβλίου της Καμπουράκη αλλά είναι μερική εικόνα καθώς αγνοούμε σε πόσους άλλους ακόμη έφτασε πόσοι το διάβασαν και ιδίως ποια κοινωνική απήχηση είχε και πόσο σχολιάστηκε, ιδίως μεταξύ των Κρητών που ζούσαν διασπαρμένοι στην ελεύθερη Ελλάδα. Κι όμως ένας από τους στόχους της Καμπουράκη ήταν αυτός, να διαβαστεί από σημαίνοντα πρόσωπα, και από ισχυρούς Κρήτες ώστε να κινητοποιηθούν, να δράσουν αναλαμβάνοντας ξανά αγώνα για την ελευθερία της Κρήτης. Ας μην ξεχνάμε ότι τα Ποιήματα Τραγικά δεν τα εκδίδει τυχαία η Καμπουράκη το 1840, τόσα χρόνια μετά τα συμβάντα του 1821-28 αλλά κρίνει σκόπιμη αυτή την έκδοση εκείνη τη στιγμή. Ο γενικότερος αναβρασμός και οι αναταραχές στη Μεσόγειο θα θεωρηθούν πρόσφορη περίοδος για την επανάσταση του Χαιρέτη στις αρχές του 1841.
Β.Μ: Πως ανακαλύφθηκε το συγκεκριμένο έργο, και γιατί κατά τη γνώμη σας δεν έλαχε της προσοχής που (κατά τη γνώμη μου) του άξιζε;
Στα πλαίσια των ερευνών για εκδόσεις του 19ου αιώνα συμπεριλήφθηκε στην βιβλιογραφία του αιώνα αυτού. Ωστόσο, εδώ στην Κρήτη, απ’ όσο γνωρίζω η «ανακάλυψη» της Καμπουράκη ξεκίνησε ήδη από την δεκαετία του 1990 από τον ακάματο ερευνητή της τοπικής κουλτούρας Γ.Π. Εκκεκάκη, με δημοσίευμά του το 1992 και έπεται η Εβελίνα Χατζηδάκη. Στη δεκαετία του 2000 προηγήθηκε η αναφορά της Σοφίας Ντενίση και του Κωνσταντίνου Φουρναράκη ο οποίος εξέδωσε και την τραγωδία Λάμπρω και ασχολήθηκε σε αρκετά δημοσιεύματά του με την Καμπουράκη. Θα έλεγα ότι το πανελλήνιο και όχι πλέον τοπικό ενδιαφέρον κινήθηκε από τις ανακοινώσεις της Ντενίση πρωτίστως η οποία ενέταξε στο πλαίσιο της εποχής της την Καμπουράκη αλλά και με τις εργασίες του Φουρναράκη και τώρα και με τη δική μου δουλειά. Το γεγονός ότι δεν έτυχε της προσοχής που του άξιζε δεν είναι πρωτοφανές για έργα του 19ου αιώνα και ιδίως για έργα γυναικών. Η γυναικεία ποίηση του ελληνικού 19ου αιώνα τα τελευταία 10 το πολύ χρόνια αρχίζει να γίνεται αντικείμενο μελέτης και να γίνεται γνωστή.
Β.Μ: Ποια η σημασία της σημερινής έκδοσης;
Πολλαπλή σημασία έχει αυτή η έκδοση πέρα από τον επετειακό της χαρακτήρα για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση. Πρώτον, όπως είπαμε, είναι η πρώτη ιστορική μαρτυρία για γεγονότα της Επανάστασης του 1821 στην Κρήτη, αν και δεν είναι αμιγώς ιστορία ούτε η Καμπουράκη συνειδητή ιστορικός αλλά χάριν της πατρίδας συνδυάζει ιστορία και λογοτεχνία, γεγονότα και μυθοπλαστικά στοιχεία. Συνεπώς, αποτελεί η έκδοση αυτού του έργου αφορμή για επανανάγνωση της Επανάστασης του ’21 στην Κρήτη, περίοδο της κρητικής ιστορίας θα έλεγα μάλλον κάπως παραμελημένη. Και ακόμη μια αφορμή για επιστροφή στη μελέτη της προφορικής λαϊκής παράδοσης της Κρήτης από την οποίαν σαφώς αρδεύονται τα Ποιήματα Τραγικά. Κατόπιν είναι το πρώτο έργο Ελληνίδας ποιήτριας που εκδίδεται επώνυμα και επομένως φέρνει στο φως και αποκαθιστά μια σημαντική στιγμή στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Να σημειωθεί ότι η επόμενη επώνυμη έκδοση ποιημάτων που έγραψε γυναίκα θα γίνει το 1857. Οι εκδόσεις στιγμός θεωρώ ότι συνέβαλαν με αυτή την έκδοση πραγματικά στην αποκατάσταση μιας γενικευμένης παρανόησης (και αδικίας εις βάρος των γυναικών) ότι δηλαδή οι Ελληνίδες τον 19ο αιώνα δεν έγραφαν και δεν εξέδιδαν καθώς από τα χρόνια αυτά μόνον την Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου γνωρίζαμε και λιγότερο και την Ευανθία Καΐρη. Χάρη στο στιγμό ξέρουμε, ελπίζω και την Καμπουράκη.
Β.Μ: Η έκδοση συνοδεύεται από ένα πολύ κατατοπιστικό επίμετρο, αντιμετωπίσατε δυσκολίες στην έρευνά σας αλλά και στην τριβή σας ούτως ώστε να εκδοθούν τα «Ποιήματα Τραγικά»;
Δυσκολίες ως ένα βαθμό ναι, διότι τα στοιχεία για τη ζωή τη δράση, τις επαφές της Καμπουράκη είναι περιορισμένα. Η έρευνα δεν τελείωσε, συνεχίζεται. Από την άλλη βασίστηκα στα κειμενικά δεδομένα, στο ίδιο το εκτενές ποίημα και στα υπόλοιπα έργα της ίδιας, τα οποία μελέτησα. Αυτά τα βρήκα εύκολα σε βιβλιοθήκες. Όταν η έκδοση προτάθηκε στον στιγμό η υπεύθυνη η Μαρία Γυπαράκη, δεν δίστασε καθόλου αναγνωρίζοντας ότι τα Ποιήματα Τραγικά είναι ένα σημαντικό έργο τόσο ως μια ακόμη ψηφίδα στο μωσαϊκό της νεοελληνικής λογοτεχνίας και μάλιστα ψηφίδα γυναικείας χειρός. Μπορώ να πω τώρα ότι εγώ δίστασα και όταν μου είπε η κυρία Γυπαράκη το ναι, εγώ τη ρώτησα «είσαι σίγουρη;», με το σκεπτικό ότι ο 19ος αιώνας και τα έργα του δεν είναι συνήθως ιδιαίτερα δημοφιλή καίτοι ορισμένα έχουν ιδιαίτερη σημασία.
Β.Μ: Τι σας μένει ως απόσταγμα από όλο αυτό το εγχείρημα;
Η σημασία του έργου αλλά κυρίως η προσωπικότητα αυτής τη γυναίκας που σε χρόνια δύσκολα ως γενικότερη συνθήκη αλλά και σε εποχές όπου οι γυναίκες έχουν μόλις αποκτήσει δημόσιο λόγο και όσες τον έχουν αποκτήσει ανήκουν σε άλλη τάξη (π.χ. είναι δασκάλες με ευρύτερη αποδοχή) αυτή τολμά και συνεχίζει να γράφει έως το τέλος της ζωής της με τον ίδιο παλμό. Παρότι είναι αναχρονισμός να την ονομάσουμε «φεμινίστρια» διότι ο όρος έρχεται αργότερα στην Ελλάδα και διαφορετικά φορτισμένος απ’ όσο τον ξέρουμε σήμερα μπορούμε όμως να την πούμε πρωτοπόρα και σίγουρα μπροστά από την εποχή της. Σκεφτείτε την να κάθεται κα να γράφει: πώς, πού, πιες ώρες της μέρας ή της νύχτας, με πόση ένταση φορτισμένη…
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Ιούνης 2021
