Πέτρες από Νερό
της Τζούλια Βάρλεϋ
εκδόσεις Δωδώνη
συζήτηση με την θεατρολόγο και ηθοποιό (και μεταφράστρια του βιβλίου)
Κορίνα Αποστολοπούλου
Β.Μ: Σύστησέ μας την ηθοποιό Τζούλια Βάρλεϋ!
Η Julia Varley είναι μέλος του Θεάτρου Οντίν από το 1976. Είναι ηθοποιός, σκηνοθέτις και συγγραφέας. Διδάσκει σε εργαστήρια θεάτρου και οργανώνει παρουσιάσεις της τεχνικής της διεθνώς, ενώ άρθρα της έχουν δημοσιευτεί σε επιστημονικά περιοδικά, όπως τα Mime Journal, New Theatre Quarterly, Teatro e Storia, Conjunto, Lapis και Máscara. Έχει ενεργό δράση και πολυετή συμμετοχή στις συνόδους της ISTA (International School of Theatre Anthropology-Διεθνής Σχολή Θεατρικής Ανθρωπολογίας).
Η Βάρλεϋ συνδέει το θέατρο με την παρέμβαση σε ευαίσθητα κοινωνικοπολιτικά θέματα. Στο πλαίσιο αυτό, ιδρύει, οργανώνει και υποστηρίζει το Magdalena Project, ένα δίκτυο γυναικών εργαζομένων στο σύγχρονο θέατρο. Επίσης, είναι καλλιτεχνική διευθύντρια του Transit Festival, ενός θεατρικού φεστιβάλ στο Χόλστεμπρο της Δανίας, αλλά και εκδότρια του The Open Page, ενός επιστημονικού περιοδικού αφιερωμένου στις γυναίκες, οι οποίες εργάζονται στο θέατρο. Ανήσυχη και πολυπράγμων, το 2020 ιδρύει σε συνεργασία με τον Eugenio Barba το The Barba Varley Foundation (Ίδρυμα Μπάρμπα Βάρλεϋ), έχοντας ως στόχο την ενίσχυση ατόμων και ομάδων, που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση εξαιτίας του φύλου τους, της εθνικότητας, της ηλικίας, του γεωγραφικού χώρου καταγωγής τους, του τρόπου σκέψης και δράσης τους είτε στο θεατρικό είτε στο επιστημονικό ή κοινωνικοπολιτικό πεδίο.
Β.Μ: Ποια είναι η ιστορία της μέσα στο θέατρο Οντίν;
Η Τζούλια φτάνει στο Θέατρο Οντίν, στο Χόλστεμπρο της Δανίας, τον Οκτώβριο του 1976 και «υιοθετείται» από τον Tage Larsen. Ο Tage, δηλαδή, αναλαμβάνει την οικονομική και εκπαιδευτική ευθύνη για την Τζούλια. Ακολουθούν πολλά χρόνια θεατρικής εξάσκησης, αλλά και συμμετοχής σε όλο το πολύπλευρο φάσμα δραστηριοτήτων του θεάτρου. Έτσι, η Τζούλια συμμετέχει στις παραστάσεις Anabasis, The Million, Brecht’s Ashes, The Gospel According to Oxyrhincus, Talabot, Rooms in the Emperor’s Palace, The Castle of Holstebro, Kaosmos, Inside the Skeleton of the Whale, Ode to Progress, Doña Musica’s Butterflies, Mythos, The Great Cities under the Moon, Andersen’s Dream, Don Giovanni all’Inferno, Killing Time, The Chronic Life, Ave Maria, The Tree, Mr. Peanut – A Character That Cannot Die.
Παράλληλα, παρουσιάζει τις εξής επιδείξεις τεχνικής The Whispering Winds, The Echo of Silence, The Dead Brother, Text-Action-Relations, Τhe Flying Carpet. Ακόμη, συμμετέχει στο Theatrum Mundi, το θεατρικό σύνολο που φύεται στο πολυπολιτισμικό έδαφος της Σχολής Θεατρικής Ανθρωπολογίας με τις παραστάσεις: The Marriage of Medea, Ur-Hamlet, Four Poems for Sanjukta, Ego Faust, The Island of Labyrinths. Ταυτόχρονα, σκηνοθετεί παραστάσεις, γράφει άρθρα και βιβλία, συμμετέχει στην οργάνωση πολλών προγραμμάτων του Θεάτρου και έχει πολύπλευρη κοινωνικοπολιτική δράση.
Β.Μ: Είσαι ένας άνθρωπος που έχεις προσωπική επαφή με τον Εουτζένιο Μπάρμπα, με την Τζούλια Βάρλεϋ αλλά και με αρκετά μέλη του θεάτρου Οντίν! Ποια ανάγκη λοιπόν την ώθησε να γράψει αυτό το βιβλίο;
Κατ’ αρχάς πρέπει να διευκρινίσω ότι η πρώτη επαφή μου με το Θέατρο Οντίν έγινε μέσα από την ίδια την τέχνη του θεάτρου τους, όταν ξεκινήσαμε με μια ομάδα ηθοποιών με επικεφαλής τον Αντώνη Διαμαντή να δουλεύουμε τις τεχνικές τους στην Αθήνα το ΄90. Δεν είχα επισκεφθεί το Χόλστεμπρο τότε, ούτε είχα συναντήσει τον Μπάρμπα και τους ηθοποιούς του, ωστόσο εκείνη την περίοδο μαθητείας και έρευνας τη θεωρώ απόλυτα προσωπική επαφή μαζί τους. Καταλαβαίνεις ότι τα μέλη του Θεάτρου αυτού ζουν κουβαλώντας τις θεατρικές αποσκευές τους, οι οποίες μόρφωσαν όχι μόνο την επαγγελματική, αλλά και την προσωπική τους ταυτότητα. Όταν ενσωματώνεις το θέατρό τους, εξοικειώνεσαι προσωπικά με τον πυρήνα του πιο στέρεου εαυτού τους.
Η τέχνη αυτών των ηθοποιών ριζώνει στην ίδια την προσωπική βιογραφία τους, μεταφέροντας χυμούς ζωτικούς εκατέρωθεν. Είναι αναπόφευκτο να επιθυμούν να μιλήσουν και να γράψουν για τη θεατρική εμπειρία τους, με τον ίδια ένταση που αισθανόμαστε όλοι την αδήριτη ανάγκη να αυτοπροσδιοριστούμε ως άτομα, ως προσωπικότητες. Καθώς το επαγγελματικό τους ήθος θεμελιώνεται στο προσωπικό, διαβάζοντας τα βιβλία τους, θα παρατηρήσεις διαφορετικές θεατρικές αναζητήσεις και κατευθύνσεις, ποικίλα αποτελέσματα και πολυειδή σημεία αναφοράς.
Η Τζούλια, λοιπόν, μιλά για τη δική της προσωπική πορεία στις παραστάσεις του Θεάτρου Οντίν -πορεία μιας ολόκληρης ζωής, σφραγίζοντας τις τεχνικές υποκριτικής, αλλά και τον τρόπο συγγραφής της, με την ευφυία και το χιούμορ, τη μαθηματική ακρίβεια και την ονειρική ευαισθησία που τη χαρακτηρίζει ως ηθοποιό και ως άνθρωπο.
Σχ. Το ρωτώ γιατί τελευταία βλέπουμε ότι αρκετοί μαθητές και συνεργάτες του Οντίν και του Εουτζένιο Μπάρμπα εκδίδουν βιβλία! Τζούλια Βάρλευ, Ίμπεν Νάγκελ, Ρασμουσεν, Ρομπέρτα Καρρέρι κά.
Η εκδοτική δραστηριότητα του Θεάτρου Οντίν ξεκινά ήδη από το 1965 με το επιστημονικό περιοδικό TTT-Teatrets Teori og Teknikk (Θέατρο Θεωρία και Τεχνική). Το The Floating Islands (Τα πλωτά νησιά) του Barba εκδίδεται το 1979, ενώ η Varley ξεκινά να εκδίδει το 1996 με το βιβλίο Vento ad Ovest (Άνεμος στα δυτικά) και συνεχίζει με το Stones of Water: Notes from an Odin Actress (Πέτρες από νερό: σημειώσεις μιας ηθοποιού του Θεάτρου Οντίν) στα ιταλικά το 2006. Έχουν προηγηθεί άρθρα της σε επιστημονικά περιοδικά και θεατρικά προγράμματα και έχουν ακολουθήσει μεταφράσεις της συγγραφικής παραγωγής της σε πολλές γλώσσες. Ελληνική μετάφραση βιβλίου του Μπάρμπα έχουμε το 1982 με Τα πλωτά νησιά από τις εκδόσεις Ανδρομέδα, σε μετάφραση Κώστα Βάντζου και επιμέλεια Θούλης Στάικου.
Ωστόσο, τελευταία υπάρχει μια αναζωπύρωση μεταφράσεων και παρατηρούμε να εκδίδονται στα ελληνικά αρκετά βιβλία τόσο του Εουτζένιο Μπάρμπα, όσο και των ηθοποιών του. Αυτή η μεταφραστική προσπάθεια ίσως προσεγγίζει ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό, εξειδικευμένο ή μη, και ασφαλώς είναι ένα αξιοθαύμαστο εγχείρημα εκ μέρους των εκδοτικών οίκων, αλλά και των μεταφραστών, σε καιρούς δύσκολους για το θέατρο και τον πολιτισμό εν γένει.
Β.Μ: Τι θα διαβάσουμε στο βιβλίο Πέτρες από Νερό που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δωδώνη, σε δική σου μετάφραση;
Η Βάρλεϋ στο βιβλίο αυτό περιγράφει αναλυτικά την ιδιότυπη τεχνική ορολογία και «μεθοδολογία» του Θεάτρου Οντίν, αποτυπώνει τα θέματα της δραματουργίας, του αυτοσχεδιασμού, της παραγωγής παραστασιακού υλικού, αναπτύσσει διεξοδικά τις όψεις και τους σκοπούς της τεχνικής εξάσκησης του ηθοποιού και τονίζει τη σημασία της ακρίβειας και της αποφασιστικότητας ενός «ολικού» σκηνικού σώματος. Επιπλέον, μιλά για τους χαρακτήρες που υποδύεται στη μακροχρόνια θεατρική της πορεία, αλλά και τα ποικίλα σημεία εκκίνησης του ηθοποιού -πίνακες ζωγραφικής, μουσική, ιστορίες, σκηνικά αντικείμενα, βιογραφίες, προκειμένου να διεγείρει την ανάδυση και να θεμελιώσει την κατασκευή ενός χαρακτήρα. Παράλληλα, αφηγείται, εν είδει ημερολογίου, τις εμπειρίες από τα ταξίδια της και μας παρασύρει να γνωρίσουμε διαφορετικούς τόπους, ανθρώπους και πολιτισμούς.
Β.Μ: Σε ποια σημεία της θεατρικής τέχνης στόχευσε την έρευνά της η Τζούλια Βάρλεϋ;
Την ενδιαφέρει η υποκριτική δεξιότητα του ηθοποιού, η ζώσα σκηνική παρουσία του, όπως επιτυγχάνεται μέσα από την αντίθεση και την ασυμμετρία, τις ωθήσεις, τις αλλαγές στον ρυθμό, στις κατευθύνσεις και στις εντάσεις του σώματος. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η Βάρλεϋ δίνει έμφαση τόσο στη σωματική δράση όσο και στη φωνητική. Η φωνή ενεργεί, μεταμορφώνεται και μεταμορφώνει τον χώρο, καθώς εκτελεί «αληθινές» δράσεις. Η τεχνική φωνητική εξάσκηση της ηθοποιού αυτής εκμεταλλεύεται τις μεταβολές στον τόνο, τον επιτονισμό, το ηχόχρωμα, την παύση και τη σμίκρυνση, για να φέρει σε απόλυτη αρμονία και διάδραση το κείμενο, τις σωματικές και φωνητικές δράσεις της. Στο βιβλίο αυτό, η Βάρλεϋ επιστρατεύει τη βιωματική θεατρική εκπαίδευσή της, αλλά και τη μακροχρόνια εκπαιδευτική πείρα της, για να αποδομήσει την εξάσκησή της, προκειμένου να τη μεταλαμπαδεύσει λεπτομερειακά στον αναγνώστη-ηθοποιό.
Β.Μ: Τι καινοτόμο έρχεται να προσθέσει η έρευνά της αλλά και πόσο δύσκολο είναι να ξεφύγει από τον τρόπο δουλειάς και μαθητείας δίπλα στον Εουτζένιο Μπάρμπα;
Δεν νομίζω ότι επιδιώκει να ξεφύγει από τις απαιτήσεις και τις συνέπειες αυτής της επαγγελματικής αφιέρωσης, από τη μια επειδή ο Εουτζένιο Μπάρμπα επινοεί διαρκώς τεχνάσματα, για να μην εγκλωβίζει τους ηθοποιούς, διανοίγοντας ποικίλες οπτικές και προοπτικές και διοχετεύοντας τις ιδιαιτερότητές τους σε πολύτροπα δημιουργικά κανάλια, από την άλλη επειδή η ίδια ταυτίζει τον επαγγελματικό της «βίο» με τη φιλοσοφία, την πρακτική και το ήθος του Θεάτρου αυτού. Εξάλλου, ο Μπάρμπα ανελλιπώς σχολιάζει ότι το Θέατρο Οντίν είναι οι ηθοποιοί του και αντίστροφα. Οι καινοτομίες του Οντίν είναι επιτεύγματα των ηθοποιών και του σκηνοθέτη του. Το Θέατρο είναι ο οικείος χωροχρόνος τους. Μετά από πενήντα οκτώ χρόνια -σαράντα έξι χρόνια για τη Βάρλεϋ- κοινής πορείας και κοπιώδους αγώνα για συνεπιβίωση, συνάντηση και συνδιαλλαγή διαφορετικών [θεατρ]ανθρώπων, η διαφυγή από το Θέατρο αυτό θα ήταν απαλοιφή του ίδιου τους του εαυτού.
Β.Μ: Πόσο σημαντική είναι η έκδοση αυτού του βιβλίου στην Ελλάδα και πέραν των προαναφερθέντων πόσο σημαντικό είναι για τους ηθοποιούς που ακόμα έχουν την ανάγκη της εξέλιξης;
Το βιβλίο αυτό είναι ένα πρακτικό σημείο αναφοράς και ένα θεωρητικό εργαλείο τεχνικής για τον ηθοποιό. Διερευνά πιθανές λύσεις στις δυσκολίες και αδυναμίες του, τονίζει με απτά παραδείγματα τη σημασία των ωθήσεων και αντωθήσεων, της πρόθεσης, της ακρίβειας και αποφασιστικότητας στο σώμα και τη φωνή του, περιγράφει τις αρχές μιας οργανικής σκηνικής παρουσίας, αναλύει τις τεχνικές παραγωγής υλικού με αυτοσχεδιασμό βάσει δοσμένου θέματος, συνειρμών ή ενός παράλληλου κειμένου, επεξεργάζεται τα θέματα της συνάντησης και συνεργασίας ηθοποιού και σκηνοθέτη, συγκεντρώνει εφαρμογές και ασκήσεις για μια «αληθινή» φωνητική και σωματική σκηνική συμπεριφορά.
Αξιοσημείωτη, όμως, είναι και η κοινωνικοπολιτική διάστασή του, καθώς η συγγραφέας του είναι ένα άτομο στενά συνδεδεμένο με την παρέμβαση στην κοινωνική κανονικότητα, τις στερεοτυπικές ταυτότητες, την εθνοτική καταγωγή, την κυρίαρχη ιδεολογία, τις φυλετικές ή άλλες διακρίσεις. Θεωρώ ότι έργο του ηθοποιού δεν είναι μόνο να εκπαιδεύεται, για να ερμηνεύει ένα κείμενο ή να υποδύεται έναν χαρακτήρα, αλλά και για να εκφράζει τις μύχιες, υποδόριες ανησυχίες της κοινωνίας μέσα στην οποία ζει και εργάζεται.
Β.Μ: Ποια ήταν η δική σου προσωπική επαφή με το κείμενο; Ποια συναισθήματα σου δημιούργησε αλλά και τι δυσκολίες ενδεχομένως είχε ή όλη μεταφραστική διαδικασία;
Καθώς είχα επιχειρήσει να ενσωματώσω εμπειρικά τις θεατρικές αναφορές του Θεάτρου αυτού ως ηθοποιός, κατανοούσα διανοητικά, αλλά κυρίως σωματικά τις αναζητήσεις και τις διεξόδους, την προβληματική και την αισθητική, την ορολογία και το λεξιλόγιο αυτής της «ομοιοπαθητικής» «μεθόδου» υποκριτικής-σκηνοθετικής εργασίας. Έπειτα, η έρευνά μου, στα πλαίσια της μεταπτυχιακής, αλλά και της τρέχουσας διδακτορικής εργασίας μου, εστιάζει στο Οντίν, γεγονός που μου έδωσε την ευκαιρία να μελετήσω το Θέατρο αυτό, τόσο στην έδρα του στο Χόλστεμπρο της Δανίας, όσο και σε διάφορες δράσεις του στο εξωτερικό.
Έτσι, η μετάφραση ήταν μια αβίαστη συζήτηση με πρόσωπα αγαπημένα, με τα οποία μοιραζόμουν το κοινό επαγγελματικό ήθος των ανθρώπων του αποκαλούμενου από τον Μπάρμπα Τρίτου Θεάτρου. Κατά τη μεταφραστική διαδικασία, παρακολουθούσα τη Βάρλεϋ να χαρτογραφεί ένα ταξίδι πολιτισμών, θεατρικών εμπειριών, ανθρώπινων σχέσεων και να βεβαιώνει το θέατρο και μετά την κοινωνία ως τόπο συνύπαρξης διαφορετικών ατομικοτήτων, θέση εξαιρετικής σημασίας για μένα σ’ αυτήν την εποχή των ακραίων συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων.
Αδιαμφισβήτητα, τα γραπτά της Βάρλεϋ εκπέμπουν μια μαγνητική έλξη, σαγηνεύοντας τον αναγνώστη -και τον μεταφραστή- στο ιδιόχειρο σύμπαν τους. Η τρωτότητα και η ευφυία, η ευαισθησία και η ακρίβεια στον τρόπο συγγραφής της με γοητεύει. Διαβάζω πάντα κείμενά της, για να συνδέομαι με το ακατάβλητο θάρρος, την ακούραστη υπομονή, την ανυποχώρητη επιμονή της και να μεταγγίζω δυνάμεις.
Μια περιπλάνηση σε ιδανικά και όνειρα; «Μπαίνω στον λαβύρινθο, χάνομαι, συναντώ το άγνωστο, βρίσκω την έξοδο, δραπετεύω, πετώ…».
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Μάης 2022
Η Κορίνα Αποστολοπούλου σπούδασε στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (Πτυχίο Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης) και στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Κύπρου (MA Θεατρικές Σπουδές, Υποκριτική και Σκηνοθεσία). Ολοκλήρωσε τη μεταπτυχιακή της διατριβή με θέμα «Odin Teatret, Eugenio Barba: Barter και θέατρο στην κοινότητα. Διερεύνηση μιας προοπτικής καλλιτεχνικής και κοινωνικοπολιτισμικής σύμπραξης» ως πρωτεύσασα απόφοιτος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Θεατρικών Σπουδών. Είναι υποψήφια διδάκτωρ του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου (Διδακτορικό Πρόγραμμα Θεατρικών Σπουδών, Υποκριτική και Σκηνοθεσία). Η διδακτορική της διατριβή επικεντρώνεται στην αλληλεπίδραση θεάτρου και κοινωνικοπολιτικού συγκείμενου με σημείο εκκίνησης το Θέατρο Οντίν του Eugenio Barba. Μετέφρασε στα ελληνικά το βιβλίο της Julia Varley «Πέτρες από νερό: σημειώσεις μιας ηθοποιού του Θεάτρου Οντίν» (Stones of Water: Notes from an Odin Actress), των εκδόσεων Δωδώνη. Εργάζεται ως περφόρμερ στην Ελλάδα και το εξωτερικό από το 1994 έως σήμερα. Συμμετέχει ως θεατρολόγος και ηθοποιός σε θεατρικά εργαστήρια και φεστιβάλ, θεατρολογικά συνέδρια και ευρωπαϊκά προγράμματα στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
