Οι Αδιάφοροι
του Αλμπέρτο Μοράβια
εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα
συνάντηση με την μεταφράστρια
Ελένη Τουλούπη
Β.Μ: Μετά την μετάφραση, την ενασχόληση, αλλά και την τριβή με δύο βιβλία του Αλμπέρτο Μοράβια (η Πλήξη, οι Αδιάφοροι), ποια πιστεύετε ότι είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που τον καθιστούν τόσο σπουδαίο συγγραφέα;
Μια πρώτη επαφή με το έργο του Μοράβια είχα ήδη από τα χρόνια της Ιταλικής Φιλολογίας, αλλά και αργότερα στο μεταπτυχιακό, όταν έκανα την πτυχιακή μου με θέμα τη ζωή και το έργο της Έλσα Μοράντε, συζύγου, επί 20 χρόνια, του Μοράβια. Mε είχε εντυπωσιάσει ήδη ως αναγνώστρια και δεν φανταζόμουν ότι θα είχα την τύχη, αλλά και την τιμή, να μεταφράσω κάποιο βιβλίο του. Αυτό που καθιστά τον Αλμπέρτο Μοράβια έναν τόσο σπουδαίο συγγραφέα είναι καταρχάς ο ρεαλισμός του έργου του. Ο Μοράβια δεν ήταν απλώς ένας συγγραφέας, αλλά ένας αφηγητής μιας ολόκληρης εποχής. Η αφήγησή του είναι αριστοτεχνική, οι χαρακτήρες του άρτια δομημένοι. Περιέγραφε εύστοχα τους ήρωές του και την ψυχοσύνθεσή τους, τα συναισθήματα και τις πιο μύχιες σκέψεις τους, οι οποίες πολλές φορές ήταν ωμές και σκοτεινές, αλλά και τόσο αληθινές. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο του έργου του είναι πως ο Μοράβια ασκούσε, μέσω αυτού, κριτική στην εποχή του, στον φασισμό και στην αστική τάξη. Για την κριτική του αυτή, μάλιστα, το έργο του λογοκρίθηκε μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Μοράβια θεωρείται, μάλιστα, πως ανανέωσε τη σύγχρονη λογοτεχνία, εισάγοντας τον υπαρξισμό πριν τον Σαρτρ ή τον Καμί. Και βέβαια ένα σπουδαίο επίτευγμα του Μοράβια είναι η διαχρονικότητα του έργου του. Βιβλία που γράφτηκαν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, επανέρχονται σήμερα και παραμένουν επίκαιρα τόσο στην Ευρώπη, όσο και στον δυτικό κόσμο γενικότερα.
Β.Μ: Ποια είναι η θεματολογία που επιλέγει και σε ποια εποχή γράφει τα έργα του; Ποιο είναι το κύριο χαρακτηριστικό των βιβλίων του;
Ένα από τα βασικότερα θέματα του έργου του Μοράβια είναι η αδιαφορία και πλήξη του ανθρώπου της εποχής του, ο οποίος έχει ικανοποιήσει πια πολλές από τις βασικές του ανάγκες και δυσκολεύεται να βρει κάτι που θα τον κάνει να νιώσει ζωντανός. Αυτό το υπαρξιακό κενό επανέρχεται συχνά στο έργο του και διέπει τους «Αδιάφορους», όπως και την «Πλήξη», που έχει επίσης κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Η πλήξη, για τον Μοράβια, είναι η διάρρηξη της σχέσης ανάμεσα στον άνθρωπο και στην πραγματικότητα. Ασχολείται επίσης με την αστική τάξη, η οποία χρησιμοποιεί το χρήμα και το σεξ ως ένα μέσο κυριαρχίας, στοιχεία που κατακρίνει με σαρκασμό, παρότι και ο ίδιος ανήκει στην τάξη αυτή. Θεωρεί πως το μόνο θετικό πρόσωπο που προήλθε από την αστική τάξη είναι ο διανοούμενος. Η ρεαλιστική, αλλά και συχνά πεσιμιστική ματιά του, δεν αφήνει πολλά περιθώρια για κάποια διέξοδο από αυτή την πραγματικότητα.
O Μοράβια έγραψε πολλά από τα έργα του την περίοδο της ανόδου του φασιστικού καθεστώτος στην Ιταλία. Το έργο του λογοκρίθηκε και απαγορεύθηκε η έκδοσή του, έτσι ο Μοράβια το 1935 αναγκάστηκε να μετακομίσει στην Αμερική. Επιστρέφοντας στην Ιταλία, αναγκάστηκε να γράφει με ψευδώνυμο, και κυρίως αλληγορικά και σουρεαλιστικά διηγήματα, ώστε να αποφύγει τη λογοκρισία. Μετά την πτώση του φασισμού, συνέχισε το συγγραφικό αλλά και δημοσιογραφικό του έργο, σημειώνοντας μεγάλη επιτυχία. Το 1952, μάλιστα, κερδίζει το βραβείο Strega, ενώ αργότερα αρχίζει να ασχολείται με την κινηματογραφική κριτική, αλλά και με το θέατρο.
Β.Μ: Τι ρόλο διαδραμάτισε στα ιταλικά γράμματα, αλλά και όχι μόνο;
Ο Μοράβια ήταν ίσως ο πρώτος Ιταλός συγγραφέας που μετέτρεψε τη συγγραφή σε ένα εργαλείο με άμεση σχέση με την εξέλιξη της κοινωνίας και τα προβλήματα της εποχής. Αυτή η νέα προσέγγιση, καθώς και η εισαγωγή του υπαρξισμού στη λογοτεχνία, καθιστούν τον Μοράβια έναν σπουδαίο συγγραφέα, όχι μόνο για την Ιταλία, αλλά και παγκόσμια, χάρη στην επιρροή του σε σύγχρονούς του αλλά και μεταγενέστερους συγγραφείς. Ήδη από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου κι έπειτα, τα βιβλία του συχνά μεταφράζονταν ταυτόχρονα και στα αγγλικά, ενώ πολλά έγιναν ταινίες από σπουδαίους σκηνοθέτες, όπως ο Γκοντάρ, ο Ντε Σίκα ή ο Μπερτολούτσι. Σπουδαία ήταν επίσης τα ταξιδιωτικά του κείμενα. Τα δοκίμιά του, σε συνδυασμό με τις παρεμβάσεις του στα πολιτικά και κοινωνικά πράγματα της εποχής του, καθόρισαν τον ρόλο του ως διανοούμενου όχι μόνο στον τομέα της λογοτεχνίας, αλλά ευρύτερα στην κοινωνία.
Β.Μ: Πείτε μας δυο λόγια για τους Αδιάφορους, αλλά και το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που τους περιβάλλει;
Οι «Αδιάφοροι» είναι το πρώτο μυθιστόρημα του Αλμπέρτο Μοράβια, το οποίο ξεκίνησε να γράφει σε ηλικία 17 περίπου ετών. Τα αδέρφια Κάρλα και Μικέλε είναι δύο νέοι ανίκανοι να νιώσουν αληθινά συναισθήματα και αδιαφορούν μπροστά στην κοινωνική και οικονομική παρακμή της οικογένειάς τους. Η μητέρα τους, Μαρία Γκράτσια, χήρα, παραμένει προσκολλημένη στις ηθικές και κοινωνικές συμβάσεις της αστικής τάξης, αλλά και στον κυνικό και αδίστακτο εραστή της Λέο. Η Κάρλα αποφασίζει να ενδώσει στον Λέο για μια καλύτερη ζωή, ενώ η Λίζα, πρώην ερωμένη του, προσπαθεί απεγνωσμένα να σαγηνεύσει τον νεαρό και αδιάφορο Μικέλε. Το μυθιστόρημα εκδόθηκε −με δικά του έξοδα− το 1929, όταν ήταν μόλις 22 ετών. Το έγραψε απομονωμένος στο Μπρεσανόνε για να αναρρώσει από μία σοβαρή ασθένεια, και θεωρείται το σημαντικότερο της λογοτεχνικής του καριέρας. Το έργο κυκλοφόρησε σε μια πολύ δύσκολη στιγμή για την Ιταλία, όταν ο Μουσολίνι είχε ήδη επιβάλει τη δικτατορία του. Μέσα από τους χαρακτήρες των «Αδιάφορων», ο συγγραφέας παρουσιάζει την παρακμή της αστικής τάξης την περίοδο του φασισμού, καταδικάζοντας τις αξίες της. Ο ίδιος, ωστόσο, αργότερα αρνήθηκε πως έγραψε το βιβλίο με αυτό τον σκοπό. Οι πολιτικές και ιστορικές προεκτάσεις του, όμως, είναι εμφανείς στη σύγκρουση των πρωταγωνιστών με τη ζωή τους αλλά και με την κοινωνία, όπως και στην ψυχρή και ειρωνική απεικόνιση του κομφορμισμού της ιταλικής κοινωνίας την εποχή του φασισμού.
Β.Μ: Γιατί θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα έργα της ιταλικής λογοτεχνίας; Και ποιος είναι, κατά τη γνώμη σας, ο βαθύτερος συμβολισμός του έργου;
Οι «Αδιάφοροι» είναι ένα μυθιστόρημα που σηματοδοτεί μια σημαντική καμπή στην ιταλική λογοτεχνία των πρώτων δεκαετιών του 20στού αιώνα. Είναι ένα πρώτο δείγμα του υπαρξισμού στη λογοτεχνία, πολύ πριν από την εμφάνισή του σε γαλλικά έργα, και μάλιστα από έναν συγγραφέα σε πολύ νεαρή ηλικία. Παρότι ο ίδιος ο Μοράβια ουσιαστικά το αρνείται, το βιβλίο μπορεί εύκολα να θεωρηθεί ως μια κριτική απέναντι στην «αδιάφορη» αστική τάξη της Ιταλίας την περίοδο του φασισμού. Μιας τάξης που έχει χάσει τις ηθικές της αξίες, επιζητώντας διαρκώς την ικανοποίηση των υλικών αναγκών της, μην μπορώντας, ωστόσο, να απαλλαγεί από το αίσθημα του ανικανοποίητου, και παραμένοντας δέσμια των κοινωνικών συμβάσεων. Η αδιαφορία του μυθιστορήματος σίγουρα, λοιπόν, κουβαλάει συγκεκριμένες ιστορικές και πολιτικές αναφορές. Μιλά για τη σύγκρουση του ατόμου με τη ζωή, αλλά και με τον κομφορμισμό της κοινωνίας της φασιστικής Ιταλίας. Ασκεί κριτική στην εποχή του και στην κοινωνία στην οποία ζει, χωρίς να αναφέρεται σε συγκεκριμένα πολιτικά γεγονότα, αλλά μέσω της εύστοχης και ρεαλιστικής αποτύπωσης των ηρώων του.
Β.Μ: Πώς υποδέχεται το μυθιστόρημα του Μοράβια η κριτική της εποχής; Γιατί ο ίδιος θέλησε να αποδομήσει την επιτυχία του;
Οι «Αδιάφοροι» εκδόθηκαν τον Ιούλιο του 1929, με έξοδα του ίδιου του συγγραφέα, μια και ο υπεύθυνος του εκδοτικού οίκου υποστήριξε πως ήταν αδύνατον να παρουσιάσει στο διοικητικό συμβούλιο έναν εντελώς άγνωστο συγγραφέα, παρότι το βιβλίο τον είχε ενθουσιάσει. Είχε προηγηθεί η άρνηση της έκδοσής του από άλλον εκδοτικό οίκο. Η πρώτη έκδοση του βιβλίου, με 1.300 αντίτυπα, εξαντλήθηκε σε λίγες εβδομάδες, ενώ ακολούθησαν κι άλλες τέσσερις εκδόσεις την περίοδο 1929-1930. Γενικά η υποδοχή της κριτικής ήταν θερμή, παρά κάποιες επιφυλάξεις ηθικής τάξεως, που εξέφρασε μερίδα της. Ο ίδιος ο Μοράβια, ωστόσο, όντως προσπάθησε σταδιακά να απομακρυνθεί από το συγκεκριμένο έργο του. Φοβόταν πως θα μείνει για πάντα στα μάτια όλων, αλλά και στα δικά του, μόνο ως ο συγγραφέας των «Αδιάφορων», πράγμα που του φαινόταν πολύ περιοριστικό. Προσπάθησε να υποτιμήσει την επιτυχία που είχε το βιβλίο του, ώστε να πιστέψει πως, μετά από τους «Αδιάφορους», θα μπορούσε ακόμα να κάνει και να μάθει τα πάντα, όπως έλεγε και ο ίδιος.
Β.Μ: Ο Μοράβια άρχισε τους «Αδιάφορους» το 1925 και τους τελείωσε το 1928. Θέλησε μέσω του έργου να αντιληφθεί την κατάστασή του (όπως γράφει στο κείμενο Αναμνήσεις από τους Αδιάφορους). Μπορούμε, όμως, να χαρακτηρίσουμε το έργο βαθιά υπαρξιακό, αλλά μια και κριτική της αστικής τάξης. Πιστεύετε είναι επίκαιρο να το συζητάμε μετά από τόσα χρόνια; (Δεν ξέρω αν αυτό θα άρεσε και στον ίδιο τον Μοράβια, λόγο του γεγονότος ότι δεν ήθελε να μιλάνε συνεχώς για το συγκεκριμένο βιβλίο, καθώς φοβόταν μη γίνει ο συγγραφέας του ενός βιβλίου)
Δεν ξέρω αν θα του άρεσε, το σίγουρο είναι, όμως, ότι οι «Αδιάφοροι» παραμένουν επίκαιροι, ακόμα και 100 σχεδόν χρόνια μετά από την εποχή που γράφτηκαν. Δυστυχώς υπάρχουν ακόμα και σήμερα ομοιότητες με την κοινωνία που περιγράφει ο Μοράβια στο βιβλίο του. Από τη μία υπάρχουν φαινόμενα εκφασισμού της κοινωνίας, και από την άλλη πολλοί άνθρωποι παραμένουν αδιάφοροι απέναντι σε ό,τι συμβαίνει έξω από τον μικρόκοσμό τους. Ακόμα και σήμερα, μεγάλη μερίδα του κόσμου ζει συμβατικά, παθητικά, εγωιστικά, χωρίς, ωστόσο, να ικανοποιείται πραγματικά από τη -φαινομενικά- ιδανική ζωή του. Θεωρεί δεδομένα πράγματα που μπορεί να ανατραπούν ανά πάσα στιγμή -όπως είδαμε και με την πανδημία- χωρίς να μπορεί πραγματικά να αντιμετωπίσει την ανατροπή αυτή. Έτσι καταφεύγει στην «ασφάλεια» της αδιαφορίας και της συναισθηματικής απάθειας. Υπ’ αυτήν την έννοια, λοιπόν, είναι χρήσιμο να διαβάσει κανείς τους «Αδιάφορους», ώστε να αντιληφθεί τις ομοιότητες που υπάρχουν- τηρουμένων των αναλογιών- ανάμεσα στην εποχή του βιβλίου και στο σήμερα. Ίσως ανακαλύψει πολύ περισσότερες από όσες θα περίμενε. Εξάλλου, το γεγονός ότι το βιβλίο παραμένει ακόμα και σήμερα επίκαιρο -όπως και το σύνολο του έργου του Μοράβια- είναι η επιλογή των εκδοτικών οίκων παγκοσμίως να ασχοληθούν ξανά μαζί του, αλλά και η κυκλοφορία ακόμα μίας ταινίας βασισμένης στο βιβλίο, μόλις το 2020.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Μάρτης 2021
«Πάντα προσπαθούσε να αποκαλύψει τις σκοτεινότερες, συναρπαστικότερες και κυρίως άγνωστες πτυχές της ανθρώπινης φύσης»
Άντονι Μπέργκες
«Στο αποστειρωμένο νερό της λογοτεχνίας μας ο Μοράβια έριξε την πικρή σταγόνα του πρώτου του βιβλίου, μια ιστορία που οφείλει την ύπαρξή της περισσότερο στην έμπνευση και λιγότερο στη σκέψη∙ γιατί ακόμα και ο ίδιος ο συγγραφέας δεν συνειδητοποίησε αμέσως ότι έγραψε το πρώτο βιβλίο του υπαρξισμού»
Alberico Sala (1923-1991, συγγραφέας και κριτικός ιταλικής λογοτεχνίας)
Η Ελένη Τουλούπη μεγάλωσε στην Ερμούπολη της Σύρου. Ξεκίνησε την ενασχόλησή της με τις ξένες γλώσσες από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού, και γρήγορα κατάλαβε ότι θέλει να ασχοληθεί επαγγελματικά με τη μετάφραση. Είναι πτυχιούχος του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ και του ΔΔΜΠΣ Μετάφρασης-Μεταφρασεολογίας του ΕΚΠΑ, ενώ παρακολούθησε και το διετές πρόγραμμα μετάφρασης του Ευρωπαϊκού Κέντρου Μετάφρασης Λογοτεχνίας ΕΚΕΜΕΛ. Εργάζεται ως επαγγελματίας μεταφράστρια από το 2006. Συνεργάζεται με πολλούς εκδοτικούς οίκους και μεταφράζει από πέντε γλώσσες: ιταλικά, αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά και πορτογαλικά. Παράλληλα ασχολείται και με τον υποτιτλισμό τηλεοπτικών προγραμμάτων και κινηματογραφικών ταινιών.
——————————————————————–
