Ο Επαναστάτης με το Ποδήλατο
του Μέμπο Τζιαρντινέλι
εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα
συνάντηση με τον μεταφραστή
Αλέξανδρο Ηλιόπουλο
Β.Μ: Πως επηρρεάστηκες διαβάζοντας Μέμπο Τζιαρντινέλι αλλά και ποια η γνώμη σου για αυτόν;
Το πρώτο βιβλίο του Τζαρντινέλι που διάβασα ήταν η Φλογισμένη Σελήνη, από τις Εκδόσεις Όπερα, σε μετάφραση του καταξιωμένου Κρίτωνα Ηλιοπούλου. Με συνάρπασε ο τρόπος που έρεε το βιβλίο, με ταξίδεψε ο τόπος όπου διεξαγόταν η πλοκή, και με αιχμαλώτισε το ύφος του συγγραφέα. Παράλληλα, βρήκα πολύ ενδιαφέρον το θέμα της καθημερινής τρέλας που μπορεί να συνεπάρει οποιονδήποτε από εμάς, οδηγώντας μας σε πράξεις ολότελα αναπάντεχες. Τον ξανασυνάντησα στη Δέκατη Κόλαση, που διάβασα απευθείας στα ισπανικά, κι ήμουν πλέον όχι μόνο εξοικειωμένος με τη γραφή και τη θεματολογία του, αλλά και κατά κάποιο τρόπο οπαδός του. Έπειτα κόλλησα μαζί του κι έψαξα κι άλλα βιβλία του. Ψάχνοντας υπέπεσε στην αντίληψή μου ο Επαναστάτης με το Ποδήλατο, κι ένιωσα απίστευτα τυχερός όταν είδα ότι δεν είχε μεταφραστεί ακόμα στα ελληνικά. Το να μεταφράσω αυτό το έργο του, το οποίο θεωρώ το magnum opus του συγγραφέα, ήταν για μένα η κορυφαία μέχρι σήμερα στιγμή μου ως μεταφραστή. Η ανάγνωση και η μελέτη αυτού του έργου, πολύ ιδιαίτερου και διαφορετικού από τα άλλα του Τζαρντινέλι, μου έδωσε πολλές γνώσεις για την Παραγουάη, μια χώρα της Λατινικής Αμερικής που συχνά παραβλέπουμε, εντυπωσιασμένοι από την Αργεντινή, τη Χιλή, τη Βολιβία, το Περού. Εκτός όμως από γνώσεις, μου άφησε μια ακόμα μεγαλύτερη περιέργεια για την Παραγουάη. Παραμένει ένα προσωπικό μου όνειρο, που έχει πάρει αναβολή λόγω της πανδημίας είναι να επισκεφτώ την Βολιβία, να μπω χερσαία στην Παραγουάη, να την γυρίσω, να τη μυρίσω, να τη δω και να τη ζήσω, κι έπειτα να περάσω τα σύνορα και να πάω στα βόρεια της Αργεντινής, στο Τσάκο, να βρω την πόλη της Ρεσιστένσια και να πιώ ένα μάτε με τον Μέμπο Τζαρντινέλι. Δεν είναι κάτι εύκολο ή άμεσα πραγματοποιήσιμο, αλλά τα όνειρα είναι δωρεάν, έτσι δεν είναι;
Β.Μ: Ποια η θεματολογία που επιλέγει και σε ποια εποχή γράφει τα έργα του;
Τα περισσότερα έργα του Μέμπο Τζαρντινέλι διαδραματίζονται στην ευρύτερη περιοχή του Τσάκο, δηλαδή βόρεια Αργεντινή (με αγαπημένη την πόλη διαμονής του, τη Ρεσιστένσια) και Παραγουάη. Η εποχή χρονικά είναι από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 μέχρι και τη δεκαετία του 90. Η θεματολογία διαφέρει από ιστορίες της καθημερινότητας που μπορούν να φτάσουν αλλά και να διασχίσουν τα όρια της τρέλας ή της προσωρινής παράνοιας (επαναλαμβανόμενο μοτίβο στα έργα του, από τη Φλογισμένη Σελήνη μέχρι τη Δέκατη Κόλαση που έχει γίνει και ταινία, αλλά αναφορές βρίσκουμε και στον Επαναστάτη), μέχρι τον Επαναστάτη με το Ποδήλατο, ένα βιογραφικό και βαθιά πολιτικό έργο. Όσοι και όσες τον έχουν διαβάσει, πάντως, αναμφίβολα θα διέκριναν και στα άλλα έργα του έντονη ή πιο διακριτική πολιτική ματιά.
Β.Μ: Πώς υποδέχεται το μυθιστόρημα του Τζαρντινέλι η κριτική της εποχής, δεδομένου ότι πρόκειται για μια προσωπική αφήγηση που αφορά πραγματικά γεγονότα (και συνετέλεσε στο να πέσει μια δικτατορία) ;
Η απάντηση είναι πολύ απλή: δεν τον υποδέχτηκε. Το βιβλίο εκδόθηκε και τυπώθηκε κρυφά, και κυκλοφορούσε από χέρι σε χέρι, όντας αυτονόητο ότι το περιεχόμενό του ήταν παράνομο. Έτσι, κατάφερε να γίνει γνωστό, πρωτίστως στους αριστερούς κύκλους, όσο και σε αυτούς όλου του αγωνιζόμενου παραγουανικού λαού, χωρίς να προβληθεί, να παρουσιαστεί επίσημα, να γραφτούν κριτικές, κτλ. Ωστόσο, ένα ενδιαφέρον ανέκδοτο προκύπτει διαβάζοντας κανείς τον πρόλογο της δεύτερης επίσημης έκδοσης. Εκεί αναφέρεται ρητά ότι ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, τον οποίο εμείς γνωρίζουμε ως Μπαρτόλο, όχι μόνο ήταν υπαρκτό πρόσωπο, αλλά είχε μόλις αποβιώσει, επιτρέποντας πλέον στον Μέμπο Τζαρντινέλι να αποκαλύψει την ταυτότητά του. Επρόκειτο για τον ηλικιωμένο κύριο που καθόταν στην πρώτη σειρά κατά την παρουσίαση της πρώτης επίσημης έκδοσης. Φαντάζομαι την ανατριχίλα που πρέπει να ένιωσαν όσοι από τους παρευρισκόμενους δεν το γνώριζαν!
Β.Μ: Κατά τη γνώμη μου το βιβλίο αυτό, συγκαταλέγεται στα σπουδαιότερα λατινοαμερικάνικα μυθιστορήματα, λόγω της θεματολογίας του. Βοηθά στο να διατηρηθεί η ιστορική μνήμη αλλά και να αναδειχθεί η πολιτική και κοινωνική κατάσταση στις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ποια είναι η δική σου γνώμη;
Διαβάζοντάς το, έμεινα άφωνος από τη σπουδαιότητα του κειμένου. Τελειώνοντάς το, ένιωθα τυχερός που είχα μπορέσει να το μεταφράσω, ώστε να μπορεί να είναι προσβάσιμο στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Ακόμα και σήμερα, συνεχίζω να το θεωρώ έργο τεράστιας σημασίας για τη Λατινική Αμερική, αν και ο ερχομός μου στο Μεξικό με έχει οδηγήσει να αναθεωρήσω κάπως τη γνώμη μου: η Λατινική Αμερική είναι ένας τεράστιος χώρος, με ιερά τέρατα σε κάθε χώρα στους τομείς της λογοτεχνίας και της ποίησης. Δεν έχω συναντήσει πολλούς που να έχουν διαβάσει το συγκεκριμένο βιβλίο, ακόμα κι από χώρες γειτονικές της Παραγουάης, όπως η Αργεντινή. Μέχρι στιγμής, λόγω της πανδημίας, δεν έχω μπορέσει να ταξιδέψω στη Νότια Αμερική, ταξίδι κατά το οποίο σίγουρα θα κάνω μια μεγάλη στάση στην Παραγουάη. Έτσι, δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω τη δημοτικότητα του βιβλίου εντός συνόρων, αν και είμαι βέβαιος ότι θα είναι ευρέως γνωστό. Σε κάθε περίπτωση, αυτό δεν μειώνει την αξία του κειμένου, η οποία προφανώς έγκειται στο περιεχόμενό του κι όχι στην απήχησή του, αλλά ίσως εξηγεί γιατί το συγκεκριμένο βιβλίο δεν είχε μεταφραστεί στα ελληνικά, παρότι άλλα έργα του Μέμπο Τζαρντινέλι είχαν εκδοθεί αρκετά χρόνια νωρίτερα. Θεωρώ ότι πρόκειται για ένα έργο που θα δικαιώσει η ιστορία.
Β.Μ: Πως είναι η κατάσταση σήμερα στις χώρες αυτές; Το ρωτώ αυτό μιας και πρακτικές που βλέπουμε στο βιβλίο με φυτεμένους πραξικοπηματικά προέδρους, αποσταθεροποίηση, κατασπατάληση δημόσιου χρήματος, όξυνση της ακραίας φτώχιας και πρακτικές αποικιοκρατίας από τις ΗΠΑ, συμβαίνουν ακόμα και σήμερα. Νομίζω έχει βαρύνουσα σημασία η άποψή σου, μιας και διαμένεις στο Μεξικό!
Η κατάσταση στη Λατινική Αμερική είναι πολύ δύσκολη. Τα πράγματα είναι όπως τ λες: όντας η «πίσω αυλή» των Ηνωμένων Πολιτειών, ολόκληρη η αμερικανική ήπειρος έχει περιορισμένη αυτονομία. Όλοι γνωρίζουμε πόσες απόπειρες δολοφονίας και πραξικοπήματος έγιναν στην Κούβα. Το πειθήνιο Μεξικό αποτελεί sui generis περίπτωση, όντας ο διαχρονικός σύμμαχος της αυτοκρατορίας (όπως αποκαλούν οι λατινοαμερικάνοι τις ΗΠΑ). Η Γουατεμάλα έχει δεχθεί αμερικανική επέμβαση. Η Νικαράγουα, επίσης, με τη γνωστή ιστορία των ανταρτών Contra. Στις ΗΠΑ και στη διαβόητη Escuela de las Americas έχουν εκπαιδευτεί δικτάτορες με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον Αουγκούστο Πινοτσέτ. Στην Ουρουγουάη, την Αργεντινή, την Βολιβία, την Παραγουάη, τη Χιλή, σε όλες τις λατινοαμερικάνικες χώρες έχουν υπάρξει δικτατορίες ή πραξικοπήματα στον σχεδιασμό των οποίων αναπόσπαστο κομμάτι υπήρξε η αμερικανική πρεσβεία. Ακόμα και σήμερα βλέπουμε ότι μία χώρα που είχε την ατυχία να υπάρχει στην πίσω αυλή της αυτοκρατορίας δεν μπορεί να επιλέξει ελεύθερα τον πρωθυπουργό ή τον πρόεδρό της. Τρανά παραδείγματα οι δολοφονικές κυρώσεις κατά της Βενεζουέλας, οι απόπειρες δολοφονίας κατά του Μαδούρο, και πριν από αυτόν, του Ούγκο Τσάβες, η ανοιχτή στήριξη στον πραξικοπηματία Γουαϊδό, το επιτυχημένο πραξικόπημα κατά του Έβο Μοράλες στη Βολιβία, οι δεκαετίες του παράνομου εμπάργκο στην Κούβα, η στάση αναμονής που τηρεί ακόμα και σήμερα η υπερδύναμη σχετικά με τις εκλογές στο Εκουαδόρ. Δυστυχώς, με την εκλογή του Μπάιντεν βλέπουμε ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον των ΗΠΑ στη Λατινική Αμερική. Σίγουρα, τα πράγματα δεν αναμένεται να αλλάξουν σύντομα.
Στο θλιβερό λατινοαμερικάνικο πανόραμα πρέπει να προστεθεί η εγκληματικότητα, από τα καρτέλ του Μεξικού μέχρι τις συμμορίες της Κεντρικής Αμερικής, τους ναρκοπαραγωγούς της Κολομβίας, και τις παραγκουπόλεις της Αργεντινής και της Βραζιλίας. Η διαφθορά είναι κάτι δεδομένο, σε όλα τα επίπεδα, από τον τελευταίο τελωνειακό μέχρι την ανώτατη πολιτική και στρατιωτική ηγεσία κάθε χώρας. Φυσικά, μεγάλο μέρος της ευθύνης, αν όχι ακέραια, φέρουν και πάλι οι ΗΠΑ, τις οποίες βολεύει οι γείτονές τους να είναι φτωχοί και διεφθαρμένοι, ώστε να μπορούν να τους χειρίζονται με όποιον τρόπο θέλουν. Άλλοι παράγοντες που δεν θα πρέπει να λησμονηθούν σχετικά με τη Λατινική Αμερική είναι η Εκκλησία και γενικά η πίστη (κλειδί η άνοδος των Ευαγγελιστών) και η μάχη ανάμεσα σε μια νέα, σκληρή ακροδεξιά (τύπου Μπολσονάρου, ο οποίος, ειρήσθω εν παρόδω, είναι ενθουσιώδης Ευαγγελιστής), και σε προοδευτικές δυνάμεις όπως ο Νικολάς Μαδούρο κι ο Έβο Μοράλες (με όλα τους τα σφάλματα). Πολύ σημαντικό ρόλο επίσης παίζει το ιθαγενικό και το φεμινιστικό στοιχείο, κάτι που είδαμε και στην εξέγερση της Χιλής το 2019, το βλέπουμε στη Βολιβία και το Εκουαδόρ, στην Αργεντινή και το Μεξικό. Οπότε, δεν είναι και όλα μαύρα. Ή, πιο σωστά, ακριβώς επειδή αυτή η έλλειψη ελευθερίας και πολιτικής αυτονομίας σε επίπεδο ηπείρου βγάζει μάτι, ο κόσμος εξεγείρεται, νιώθοντας ότι έχει λίγα παραπάνω να χάσει από τις ίδιες του τις αλυσίδες.
Μια τελευταία κουβέντα για την κατάσταση σε επίπεδο Λατινικής Αμερικής. Συνοψίζοντας, μιλάμε για μια συστημική φτώχια η οποία είναι επιβεβλημένη σε μια ολόκληρη ήπειρο, πάμπλουτη σε φυσικά αποθέματα κάθε είδους, με έναν πολύ νεαρό πληθυσμό, αλλά πάμφτωχη με όλα τα μέτρα και τα σταθμά. Προτείνω ανεπιφύλακτα σε όποιον κι όποια επιθυμεί να μάθει περισσότερα για αυτή τη θαυμαστή ήπειρο, να διαβάσει τις Ανοιχτές Φλέβες της Λατινικής Αμερικής, από τον Εδουάρδο Γκαλεάνο. Κυκλοφορεί στα ελληνικά σε μια δίτομη έκδοση από τις Εκδόσεις Κουκκίδα.
Β.Μ: Σε αυτές τις χώρες, όπως είπε και ο Εδουάρδο Γκαλεάνο, όποιο σπόρο επαναστατικό και να ρίξεις εκείνος θα φυτρώσει. Να ρωτήσω λοιπόν κάτι ουτοπικό: πόσο εύκολο ή εφικτό, είναι να δούμε ξανά Δον Κιχωτικούς επαναστάτες σαν τον Μπαρτόλο (πρωταγωνιστής του βιβλίου) να αναλαμβάνουν τα ηνία των χωρών τους;
Σίγουρα ταυτίζομαι με τα λόγια του Γκαλεάνο. Δεν είναι τυχαίο που εδώ, στη Λατινική Αμερική, βλέπουμε τόσα κινήματα που ξεσήκωσαν όχι μόνο τον λαό των δικών τους χωρών, άλλα μεταβλήθηκαν σε παγκόσμιο σημείο αναφοράς κι έμπνευσης. Από την Κουβανική Επανάσταση του Φιντέλ και του Τσε Γκεβάρα, στην πίστη των κατοίκων της Νικαράγουας στον Σαντίνο, την παλλαϊκή στήριξη του Αλιέντε στη Χιλή, τον αντιδικτατορικό αγώνα των Τουπαμάρος στην Ουρουγουάη, την οικοδόμηση της αυτονομίας των ζαπατιστικών κοινοτήτων, τη λαϊκή αντίσταση στην Αργεντινή που κάμφθηκε μόνο μέσα από δεκάδες χιλιάδες απαγωγές και δολοφονίες, αλλά ακόμα και στο αντάρτικο της FARC στην Κολομβία. Ακόμη, η σύσσωμη λαϊκή κινητοποίηση φαίνεται στην έμπρακτη στήριξη της κυβέρνησης Μαδούρο στη Βενεζουέλα, πάρα τις παράνομες κυρώσεις που στραγγαλίζουν την οικονομία και παρά τις απόπειρες πραξικοπήματος, ή και τα επιτυχημένα πραξικοπήματα, όπως αυτό που ανέτρεψε την εκλεγμένη κυβέρνηση του Μοράλες στην Βολιβία. Φαίνεται έτσι η στήριξη του λαού σε επιλογές που μπορεί να μην ήταν επαναστατικές με την πατροπαράδοτη έννοια, αλλά, όταν βρίσκεσαι στην πίσω αυλή της αυτοκρατορίας, κάθε μη συμβατική επιλογή, κάθε φορά που κάποιος ηγέτης αντιτίθεται στις επιταγές των ΗΠΑ και στηρίζεται από τον λαό του παρά τις οικονομικές και πολιτικές συνέπειες, πάρα τις απόπειρες δολοφονίας και τα πραξικοπήματα που σχεδιάζονται στην πρεσβεία των ΗΠΑ, κι ο λαός τον στηρίζει, μιλάμε για μια πράξη αντίστασης, μια μικρή επανάσταση. Σίγουρα πιστεύω ότι η Λατινική Αμερική θα συνεχίσει να αποτελεί εύφορο έδαφος για επαναστατικές ιδέες και κινήματα, κι αυτή η πεποίθηση βάρυνε πολύ στην απόφασή μου να μετοικήσω εδώ.
Β.Μ: Τι δυσκολίες και τι προκλήσεις περιλαμβάνει η μετάφραση ενός τέτοιου εμβληματικού, κατά τη γνώμη μου, έργου; Με έντονη προφορικότητα, πάθος και λυρισμό!
Ως μεταφραστής, οφείλω να αντιμετωπίζω το κάθε λογοτεχνικό κείμενο ως ιερό. Να προσπαθώ να το αποδώσω όσο καλύτερα μπορώ, να μην παρέμβω παραπάνω από το αναπόφευκτα αναγκαίο. Να σπάσω το κεφάλι μου για να μεταφέρω σχήματα λόγου, εκφράσεις που δεν έχουν αντίστοιχο στην ελληνική, αστειάκια, υπονοούμενα, ακόμα και στίχους τραγουδιών ή ποιημάτων. Αυτό ίσχυσε και για το εν λόγω έργο. Το μόνο που αλλάζει, όταν ένα έργο μιλάει στην καρδιά σου όπως το συγκεκριμένο, είναι η χαρά με την οποία συνεχίζεις αυτή την πνευματικά κοπιαστική εργασία. Σίγουρα η προφορικότητα του κειμένου βοήθησε στη μετάδοση της ατμόσφαιρας, του ύφους του συγγραφέα, ή τουλάχιστον έτσι ένιωσα εγώ μεταφράζοντάς το. Μπορεί να ακουστεί παράδοξο, αλλά πολλές φορές προτιμώ να μεταφράζω παραγράφους σαν κατεβατά, πάρα διαλόγους της μιας αράδας. Ο λόγος είναι ότι σε μια παράγραφο, ο συγγραφέας μπορεί να εκφραστεί με μεγάλη ακρίβεια και συνέπεια, κι άρα κι εγώ ως μεταφραστής να τον κατανοήσω απόλυτα με την πρώτη, και να μεταφέρω με την ίδια άνεση χώρου το νόημα. Αντίθετα, σε μια κοφτή αποστροφή του λόγου, η ελευθερία μου περιορίζεται. Ωστόσο, στο συγκεκριμένο βιβλίο, θεωρώ ότι η προφορικότητα αποδόθηκε ικανοποιητικά, όπως κ τα άλλα στοιχεία που αναφέρεις, το πάθος κι ο λυρισμός, με αποτέλεσμα ένα έργο που ρέει ελεύθερα, όπως το πρωτότυπο. Αυτή βέβαια είναι η προσωπική μου άποψη, η τελική κρίση ανήκει πάντα στους αναγνώστες και τις αναγνώστριες. Από την πλευρά μου, θέλω να εκφράσω άλλη μία φορά την ικανοποίησή μου που μετέφρασα το συγκεκριμένο ιδιαίτερα σημαντικό έργο, αλλά και τις ευχαριστίες μου σε εσένα για αυτή τη συνέντευξη, με τις τόσο εύστοχες ερωτήσεις! Εύχομαι καλή συνέχεια και καλή επιτυχία στο μπλογκ και σε όλα τα άλλα πρότζεκτ που τρέχεις τώρα ή σχεδιάζεις μελλοντικά!
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Μάρτης 2021
Ο Αλέξανδρος Ηλιόπουλος γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα. Από μικρή ηλικία έδειξε μια κλίση στις ξένες γλώσσες και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Σπούδασε Ιστορία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου συνέχισε στο μεταπτυχιακό της Βαλκανικής Ιστορίας. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, η πιο σημαντική στιγμή ήταν το ετήσιο Εράσμους στην Ισπανία, καθώς από εκείνη τη χρονιά κι έπειτα ερωτεύτηκε βαθιά κι αμετανόητα την ισπανική γλώσσα και κουλτούρα (όπως, φυσικά, και τη λατινοαμερικάνικη) και τα ταξίδια. Στα 26 του σπουδάζει μετάφραση και βιοπορίζεται από αυτό επί τέσσερα χρόνια, συνεργαζόμενος με τις εκδόσεις Πεδίο και Ελληνικά Γράμματα. Από τα έργα που έχει μεταφράσει, ξεχωρίζει τα Σκυλιά που Κοιμούνται, τον Επαναστάτη με το Ποδήλατο, και το Χαμένο Παιδί. Στα τριάντα του παίρνει την απόφαση να μετοικήσει στο Μεξικό, στο Σαν Κριστόμπαλ δε λας Κάσας της Τσιάπας, και την πραγματοποιεί ακριβώς πριν το ξέσπασμα της πανδημίας του κορονοϊού. Ζει εκεί μέχρι σήμερα, κι ο ίδιος δηλώνει ότι βρίσκεται σε μια ιδιαίτερα δημιουργική περίοδο, τόσο μεταφραστικά, όσο και ποιητικά, καθώς ετοιμάζει την έκδοση της πρώτης του ποιητικής συλλογής.
—————————————————————
«Ο επαναστάτης με το ποδήλατο», ένα θρυλικό μυθιστόρημα που αφηγείται την πραγματική ιστορία ενός ανθρώπου που δεν επέτρεψε ποτέ να τον καταβάλουν οι αποτυχίες. Ένα μεστό λογοτεχνικό κείμενο, το οποίο εμπνέει την ελπίδα και το όραμα για έναν καλύτερο κόσμο. Ο χαρισματικός Μέμπο Τζαρντινέλι αναβιώνει μια ιστορικά σκοτεινή εποχή της Λατινικής Αμερικής φωτίζοντας σημαντικά πολιτικά γεγονότα με αναπάντεχα γλαφυρό τρόπο, δονκιχωτικό ρομαντισμό, αλλά και χιούμορ που συνεπαίρνουν τον αναγνώστη.
Ένα έργο αναφοράς που φέρει τα χαρακτηριστικά στοιχεία ενός κλασικού λατινοαμερικανικού μυθιστορήματος και της παράδοσης του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες. Ένα βιβλίο που καταφέρνει να παραμένει σύγχρονο σχεδόν σαράντα χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση και μια μοναδική ιστορία που μας θυμίζει τρυφερά πως «Η επανάσταση πάντα ξαναγεννιέται». (Από το οπισθόφυλλο)
«Ένα βιβλίο που αξίζει να συγκαταλέγεται μεταξύ των καλύτερων λατινοαμερικάνικων μυθιστορημάτων»
Μιγκέλ Ντονόσο Παρέχα (Εφημερίδα El Día, Μεξικό)
«Το μυθιστόρημα αυτό είναι μια συναρπαστική προσωπογραφία μιας δονκιχωτικής μορφής»
Μαρία Γκαμπριέλα Ντιονίτσι (Πανεπιστήμιο της Τούσια, Βιτέρμο, Ιταλία)
—————————————————————
Πεδίο Εκδοτική – Ελληνικά Γράμματα