Νιάου
εκδόσεις Βακχικόν
συνάντηση με τον
Τάσο Ψάρρη
Β.Μ: Ποιος είναι ο Μπενίτο Πέρεθ Γκαλδός και γιατί θεωρείται ένας εκ των κορυφαίων Ισπανών συγγραφέων;
Ο Μπενίτο Πέρεθ Γκαλδός είναι μια ξεχωριστή προσωπικότητα των ισπανικών γραμμάτων. Η έντονη συγγραφική του δράση σημάδεψε μια εποχή διάρκειας περίπου πενήντα χρόνων, στα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα και στις αρχές του εικοστού. Ανήσυχος, ακούραστος, ονειροπόλος, καινοτόμος, πληθωρικός, καλλιεργημένος, με βαθιά γνώση του παρόντος και του παρελθόντος, άφησε το δικό του στίγμα στους τομείς της πεζογραφίας, της ιστορίας και του θέατρου. Από τα πρώτα του βήματα, ο Γκαλδός κινήθηκε πάνω σε ένα λεπτό ισοζύγιο αφοσίωσης και ευαισθησίας χάρη στο οποίο δημιούργησε ένα έργο ασύγκριτο σε όγκο και βάθος. Η γραφή του, πλούσια σε φαντασία και νοήματα, άγγιξε ευρεία στρώματα του πληθυσμού, από τον απλό λαό μέχρι τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, χάρη στην ειλικρίνεια και την αμεσότητά της. Είχε μια σπάνια ικανότητα να συνδυάζει ακόμα και στην ίδια πρόταση τη σοβαρότητα και το χιούμορ. Παρά την επιτυχία του, ήταν πάντα χαμηλών τόνων, ξορκίζοντας με τον δικό του εσωτερικό τρόπο τους εφιάλτες του. Για τον Γκαλδός η λογοτεχνία ήταν ένα ασφαλές καταφύγιο, και δεν σταμάτησε ποτέ να την βλέπει ως το εφαλτήριο για τη βελτίωση του ανθρώπου και της κοινωνίας γενικά.
Β.Μ: Ποια η θεματολογία που επιλέγει, που εστιάζει στα έργα του και σε ποια εποχή τα γράφει;
Ο Γκαλδός γράφει σε μια εποχή με μεγάλες κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές ανακατατάξεις. Όπως οι περισσότεροι καλλιτέχνες που έζησαν και δημιούργησαν σε εποχές μεταβατικές για τη χώρα τους, επηρεάζεται εποικοδομητικά από το περιρρέον πλαίσιο και το μετατρέπει σε αιμοδότη της φαντασίας του. Η θεματολογία του είναι πρωτίστως κοινωνικού περιεχομένου. Αρχικά τον ενδιαφέρει η ανώτερη τάξη, αλλά μετά, καθώς η μεσαία τάξη κερδίζει όλο και μεγαλύτερο έδαφος στα δρώμενα της κοινωνίας, ασχολείται περισσότερο με τα δικά της χαρακτηριστικά. Αναψηλαφεί τα επιμέρους στοιχεία του κοινωνικού περιβάλλοντος, διεισδύει σε βάθους στην ιστορική πορεία των ανθρώπων και στις αλλαγές των συνθηκών ζωής. Συχνά αναζητά τα αίτια των αλλαγών στις μικρές στιγμές της καθημερινότητας. Τον ενδιαφέρει όμως έντονα και η πολιτική, κυρίως το πώς αλληλοεπιδρά με το πνευματικό επίπεδο και τις αναζητήσεις του ανθρώπου.
Β.Μ: Τι ρόλο διαδραμάτισε στα ισπανικά γράμματα και τι καινοτόμο φέρνει;
Θα έλεγα ότι έπαιξε ρόλο γεφυροποιού ανάμεσα αφενός στην παράδοση του Θερβάντες και του Καλντερόν και αφετέρου στη σύγχρονη λογοτεχνία που εκείνο τον καιρό ακόμα έψαχνε τα πατήματά της. Ας μην ξεχνάμε ότι μέχρι το δεύτερο μισό του 19ουαιώνα και την εμφάνιση μιας σπουδαίας φουρνιάς συγγραφέων όπως ο Κλαρίν, ο Γκαλδός, ο Ιμπάνιεθ, ο Ουναμούνο, η Μπαθάν και άλλοι, η σκιά του Θερβάντες σκέπαζε την ισπανική μυθιστοριογραφία δημιουργώντας μια ανάγκη και μια υποχρέωση. Την ανάγκη για την εισαγωγή μιας νέας λογοτεχνικής σταθεράς ανάλογης αξίας, η οποία θα ήταν σε θέση να απεικονίσει όλες τις ιδιαιτερότητες και τα στοιχεία της σύγχρονης ισπανικής ζωής. Ο Γκαλδός το κατάφερε αυτό αντλώντας έμπνευση από τη μεγάλη παράδοση του χρυσού αιώνα, χωρίς όμως να προσκολληθεί σε αυτήν τόσο ώστε να θεωρηθεί αναχρονιστικός. Αντιθέτως, διαμόρφωσε ένα νέο πλαίσιο γραφής προσαρμοσμένο τόσο στην πλούσια ιστορία της χώρας όσο και σε βιωματικά στοιχεία. Επίσης επεξεργάστηκε τις λογοτεχνικές τάσεις που επικρατούσαν εκείνο τον καιρό στην Ευρώπη, όπως τον ρεαλισμό και τον νατουραλισμό. Κυρίως ο γαλλικός νατουραλισμός του Ζολά αποτέλεσε τον καμβά πάνω στον οποίο αποτύπωσε τη μυθοπλασία του, γιατί οι αρχές του τού επέτρεπαν να παρουσιάζει με ωμότητα και ευκρίνεια όσα έβλεπε και πίστευε.
Β.Μ: Πείτε μας δυο λόγια το «Νιάου» αλλά και το κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο που το περιβάλλει;
Το «Νιάου» γράφτηκε μέσα σε πέντε μόλις εβδομάδες, στο γύρισμα του 1887 προς 1888. Η σπίθα που οδήγησε στη σύλληψη του έργου ήταν ένας ελάσσον ήρωας του πιο γνωστού και αμετάφραστου στα ελληνικά μυθιστορήματος του Γκαλδός «Φορτουνάτα και Χαθίντα». Πραγματεύεται τα «πάθη» ενός περήφανου και ρομαντικού δημοσίου υπαλλήλου, ο οποίος απολύεται λίγο πριν βγει στη σύνταξη. Το κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο είναι εκείνο μιας ανερχόμενης αστικής τάξης, μιας δυτικοποίησης και ενός νεοπλουτισμού που εξαπλώνονται με ταχείς ρυθμούς σ’ ένα έδαφος σταδιακής υποστολής της αξιοπρέπειας και της ατομικής ελευθερίας. Σε ένα τέτοιο έδαφος, ο πρωταγωνιστής διαπιστώνει έντρομος, αλλά χωρίς να χάσει την περηφάνια του, ότι οι καιροί έχουν αλλάξει και ότι πλέον δεν αρκούν οι ωραίες ιδέες, η ηθική και η εργατικότητα για να μπορεί κανείς να βγάλει τα προς τα ζην. Πλέον η υποτιθέμενη πρόοδος απαιτεί την αφομοίωση του ανθρώπου σ’ ένα νέο θεσμοθετημένο εν πολλοίς πλαίσιο υποταγής, ταπείνωσης και υποκρισίας. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι αυτή η ιστορική περίοδος της Ισπανίας σημαδεύεται από μεγάλη πολιτική αστάθεια και συνεχείς αλλαγές κυβερνήσεων, γεγονός που δημιουργεί το έναυσμα για βαθιές ρήξεις και αποκαθηλώσεις κοινωνικού χαρακτήρα.
Β.Μ: Τι κάνει το έργο τόσο σπουδαίο και επίκαιρο;
Είναι προφανές από τα παραπάνω ότι υπάρχουν πολλές αντιστοιχίες με τη σύγχρονη εποχή. Η δαιδαλώδης γραφειοκρατία, οι δυναστικοί κρατικοί θεσμοί, η διαφθορά, ο νεποτισμός, η αναξιοκρατία, o νεοπλουτισμός, η επιδειξιομανία, το φαίνεσθαι, ο υπερκατανωλισμός, όλα αυτά είναι στοιχεία που δεν φεύγουν ποτέ από την επικαιρότητα της δυτικότροπης κοινωνίας. Και φυσικά δεν μιλάμε μόνο για τα καθ’ ημάς. Ως γνήσιος καλλιτέχνης που τον απασχολούν όσα συμβαίνουν γύρω του, ο Γκαλδός θέτει με παραστατικότητα και δεξιοτεχνία τα ερωτήματα της ηθικής υποβάθμισης του ατόμου και της παραμόρφωσης της ζωής. Δεν καταλαβαίνει για ποιο λόγο είναι απαραίτητη η απομάκρυνση του ανθρώπου από τις παραδοσιακές αρχές χάριν της εξυπηρέτησης μιας αμφίβολης επιτυχίας. Η πένα του είναι βουτηγμένη στην καυστική ειρωνεία πίσω από την οποία ωστόσο κρύβεται η πικρία του για μια εξέλιξη απρόσμενη και δυσάρεστη. Ταυτόχρονα, ο Γκαλδός διεισδύει βαθιά στο υποσυνείδητο των διαφορετικών χαρακτήρων της εποχής του διαμορφώνοντας το ψυχοπαθολογικό μωσαϊκό μιας ολόκληρης γενιάς, ένα μωσαϊκό γνήσιας ιστορικής αξίας.
Β.Μ: Τι δυσκολίες και τι προκλήσεις περιλαμβάνει η μετάφραση ενός τέτοιου εμβληματικού έργου που γράφτηκε τον προ-περασμένο αιώνα;
Ο γλωσσικές και εκφραστικές ιδιαιτερότητες είναι δεδομένες για κάθε βιβλίο που πρέπει να μεταφραστεί από τη μία γλώσσα σε μια άλλη. Εδώ η παλαιότητα του μυθιστορήματος αυξάνει τον βαθμό δυσκολίας. Πολλές λέξεις και εκφράσεις έχουν εκλείψει από τη σύγχρονη ισπανική γλώσσα και η πρόσβαση στη σημασία τους είναι δύσκολη. Επίσης υπάρχουν παρωχημένοι γραφειοκρατικοί όροι που δεν του βρίσκουμε στα λεξικά. Πέραν τούτου, ο Γκαλδός έχει μια έντονη τάση να «στύβει» τις λέξεις, να φτάνει τα νοήματά στα όριά τους, αξιοποιώντας τα αφηγηματικά του μέσα στο έπακρο. Χρησιμοποιεί μεγάλο αριθμό από λογοπαίγνια, παροιμίες, αποφθέγματα, συμβολισμούς και παρατσούκλια. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο τίτλος του μυθιστορήματος που είναι ακρωνύμιο και χρειαζόταν ιδιαίτερη προσέγγιση. Σε κάθε περίπτωση, ο μεταφραστής καλείται να επιλέξει εκείνον τον δρόμο που δεν θα προδώσει τις προθέσεις του συγγραφέα. Το ζητούμενο είναι αφενός να μείνει πιστός στα νοήματα του κειμένου και αφετέρου να δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα που να είναι απολύτως συμβατή με τον τρόπο σκέψης και έκφρασης του ελληνικού κοινού. Αυτή όμως είναι κατά τη γνώμη μου και η πρόκληση που ενυπάρχει στη μετάφραση των κλασικών έργων και η οποία έχει μια σπάνια γοητεία.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Οκτώβρης 2020
O Τάσος Ψάρρης έχει μεταφράσει μεταξύ άλλων Γκαλντός, Ουναμούνο, Μονταλμπάν, Σαραμάγκου, Κλαρίν, Κοζαρίνσκι, Χαρτ. Έχει εκδώσει δύο μυθιστορήματα (Το αγαπημένο της μαύρο, Εκδόσεις Momentum, Η βιτρίνα, Εκδόσεις Σμίλη), μία συλλογή διηγημάτων (Μολύβι για τα μάτια, Εκδόσεις Σμίλη) και τέσσερις ποιητικές συλλογές (Συσκότιση, Εκδόσεις Γκοβόστη, Εγχειρίδιο ναυαγού, Εκδόσεις Εκάτη, Φονικές ουσίες, Εκδόσεις Εκάτη, Είκοσι λεκτικά σχέδια πάνω σε πίνακες του Μπρέγκελ, Εκδόσεις Εκάτη). Το 2010 ήταν υποψήφιος για το βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης από τα ισπανικά. Το πεζογραφικό και ποιητικό του έργο έχει βραβευτεί από την Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών, τον Κύκλο Ποιητών, την Πνευματική Λέσχη Λεμεσού και τον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός».
