Μέσα στην Ομίχλη
η Έξοδος & τα στρατόπεδα εκτόπισης (1939-1942)
του Αμπέλ Παθ
εκδόσεις ΝΑΥΤΙΛΟΣ
συνάντηση με τον μεταφραστή
Άνχελ Πέρεθ Γονθάλεθ
Β.Μ: Αλήθεια, ποιος είναι ο Αμπέλ Παθ, για τον Άνχελ Πέρεθ Γονθάλεθ;
Πολλά πράγματα. Κατ’ αρχάς είναι ο συγγραφέας του βιβλίου “Μέσα στην ομίχλη”, που αποτελεί το τρίτο από μια σειρά τεσσάρων βιβλίων όπου εξιστορεί τις περιπέτειες της ζωής του, με χρονολογική σειρά, από τη γέννησή του το 1921 έως το 1954. Τα δύο πρώτα κυκλοφόρησαν νωρίτερα στην Ελλάδα: “Φραγκοσυκιές και σκορπιοί” (εκδόσεις Πανοπτικόν) και “Ταξίδι στο παρελθόν” (εκδόσεις Κουρσάλ).
Πιο γενικά, ο Αμπέλ Παθ είναι ένας από τους πολλούς ανθρώπους που τη δεκαετία του ‘30 στην Ισπανία αγωνίστηκαν σκληρά για να σταματήσουν το φασισμό και να οικοδομήσουν μια διαφορετική κοινωνία, δίκαιη, με άλλους όρους. Αυτοί οι άνθρωποι ηττήθηκαν στρατιωτικά, αλλά, όπως πολύ εύστοχα έχει ειπωθεί, “τουλάχιστον ηττήθηκαν στον δικό τους πόλεμο”. Και μετά δεν τα έβαλαν κάτω ποτέ. Υπό αυτή την έννοια, είναι ένας ακόμα από τους χιλιάδες αναρχικούς της εποχής του και δεν ξεχωρίζει από πολλούς άλλους. Στην Ισπανία υπάρχουν εκατοντάδες Αμπέλ Παθ και εκατοντάδες βιβλία γραμμένα από ή για αναρχικούς που περιγράφουν τα γεγονότα της εποχής εκείνης. Αυτό δεν μειώνει καθόλου την αξία του, προφανώς.
Πιο συγκεκριμένα, ο Αμπέλ Παθ είναι χαρακτηριστική περίπτωση νεαρού αναρχικού στη Βαρκελώνη του 1936. Δεν ήταν ηγέτης ούτε θεωρητικός, ούτε ανέλαβε πόστα ευθύνης στο μηχανισμό της CNT. Ήταν πολύ νέος -μόλις 15 χρονών- όταν ξέσπασε ο πόλεμος, δεν πήγε στο μέτωπο μέχρι το 1938 και έτσι έζησε από κοντά τις επαναστατικές διαδικασίες που ξετυλίχτηκαν στη Βαρκελώνη μετά τον Ιούλιο του 1936. Συμμετείχε στην επανάσταση και πίστεψε σε αυτή. Ενθουσιώδης και παθιασμένος, διαφώνησε με την πολιτική συνεργασίας με άλλες αντιφασιστικές δυνάμεις που ακολούθησε το ισπανικό αναρχικό κίνημα τότε. Για αυτά μιλάει στο βιβλίο του “Ταξίδι στο παρελθόν”, αλλά η πολιτική του θέση διαφαίνεται σε όλα τα έργα του.
Ακόμη, ο Αμπέλ Παθ είναι ο κατεξοχήν “ντουρουτολόγος”, ας το πούμε έτσι, του αναρχικού κινήματος. Βασικά για μένα πρώτα υπήρξε ο βιογράφος του Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι και αργότερα, ζώντας πια στην Ελλάδα, ανακάλυψα τις μαρτυρίες του για τον πόλεμο και την επανάσταση. Τον θυμάμαι στην Ισπανία να παρουσιάζει το ογκώδες του έργο για τη ζωή του Ντουρούτι, όταν κυκλοφόρησε η εμπλουτισμένη τελική έκδοση, το 1996. Αναλυτικότατο βιβλίο, με παρά πολλές λεπτομέρειες, προϊόν πολυετούς έρευνας. Δεν υπάρχει αντίστοιχο. Φοβερό. Κυκλοφορεί και στα ελληνικά -δυστυχώς όχι η ολοκληρωμένη έκδοση-, υπό τον τίτλο “Ντουρούτι. Η κοινωνική επανάσταση στην Ισπανία 1896-1939” (Ελεύθερος Τύπος).
Τέλος, να αναφέρω ότι στην Ελλάδα ο Αμπέλ Παθ είναι ιδιαίτερα γνωστός στους αναρχικούς κύκλους (κυρίως ανάμεσα στους παλιότερους), λόγω του ότι τη δεκαετία του ‘90 εκδόθηκε το βιβλίο μαρτυρία του για την ισπανική επανάσταση και ήρθε ο ίδιος να το παρουσιάσει. Μάλιστα συναντήθηκε με μια μεγάλη μορφή του ελληνικού εργατικού κινήματος, τον Γιάννη Ταμτάκο.
Β.Μ: Υπάρχουν πολλά βιβλία για τον Ισπανικό εμφύλιο αλλά και την Ισπανική επανάσταση, ποιο είναι εκείνο το ιδιαίτερο στοιχείο που χαρακτηρίζει τα έργα του Παθ , και μας βοηθά να κατανοήσουμε και να γνωρίσουμε εκείνη την εποχή;
Τα τέσσερα βιβλία της αυτοβιογραφίας του έχουν τρομερό ενδιαφέρον ως η μαρτυρία ενός ανθρώπου που έζησε μια περίοδο γεμάτη συνταρακτικά γεγονότα. Γόνος φτωχής οικογένειας, μεταναστεύει σε μικρή ηλικία από το νότο της Ισπανίας στη Βαρκελώνη, όπου δουλεύει εργάτης και από πολύ μικρός εντάσσεται στο αναρχικό κίνημα, με έναν απόλυτο φυσιολογικό τρόπο (δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς, ισχυριζόταν ο ίδιος). Την περίοδο 1936-1939 ζει την επανάσταση και τον πόλεμο και μετά την ήττα των δημοκρατικών καταφεύγει στη Γαλλία. Το 1942 γυρνάει στην Ισπανία για να ενισχύσει την αντίσταση κατά του Φράνκο, συλλαμβάνεται και φυλακίζεται δυο φορές (συνολικά δέκα χρόνια) και το 1954 φεύγει ξανά στη Γαλλία. ‘Έτσι, αν διαβάσουμε αυτά τα βιβλία ως συνέχεια, καλύπτουμε την εξέλιξη μιας χώρας και ενός κινήματος -του αναρχικού- για τρεις ολόκληρες δεκαετίες, με το πλεονέκτημα ότι η ανάγνωση είναι πολύ ευχάριστη και ο Παθ δεν χάνει ποτέ το χιούμορ του και την ανθρωπιά του. Σαν να διαβάζαμε ένα ωραίο λογοτεχνικό αφήγημα, όλο περιπέτειες. Μόνο που δεν είναι μυθοπλασία, είναι πραγματικά βιώματα.
Ως προς το βιβλίο του για τον Ντουρούτι, όπως ανέφερα παραπάνω, είναι πολύ πλούσιο και είναι η καλύτερη βιογραφία της πιο εμβληματικής μορφής του ισπανικού αναρχικού κινήματος εκείνης της εποχής.
Επομένως, ακόμα και αν διαφωνεί κανείς με αυτά που λέει, το συγγραφικό έργο του Αμπέλ Παθ είναι μεγάλη παρακαταθήκη.
Β.Μ: Και τι θα διαβάσουμε συγκεκριμένα στο «Μέσα στην ομίχλη»;
Εγώ θα πρότεινα να δούμε το βιβλίο “Μέσα στην ομίχλη” σαν μια πρώτη απάντηση στην ερώτηση “Τι απέγιναν όλοι εκείνοι οι αναρχικοί που πολέμησαν στην Ισπανία το ‘36;”. Ερώτηση που έχω ακούσει να διατυπώνεται αρκετές φορές στην Ελλάδα. Εύλογα, μιας και στην ελληνόφωνη βιβλιογραφία υπάρχουν ελάχιστα πράγματα σχετικά και δεν είναι πολύ γνωστό το κομμάτι της ιστορίας μετά το 1939, ιδιαίτερα σε σχέση με την περίοδο 1936-1939.
Και τι απέγιναν; Αρχικά, όταν ο στρατός του Φράνκο μπήκε στη Βαρκελώνη (Ιανουάριος του 1939), πολλοί, όπως ο Παθ, πήραν το δρόμο της φυγής. Χιλιάδες άτομα, σε μια ατέλειωτη ουρά, κατευθύνθηκαν προς τα σύνορα της Γαλλίας. Περίμεναν να βρουν στη γειτονική χώρα βοήθεια, άσυλο, ειρήνη και ασφάλεια, αλλά αντ’ αυτού οι γαλλικές αρχές τους έκλεισαν σε πρόχειρα στρατόπεδα, μερικά απ’ αυτά σε παραλίες, όπου δεν υπήρχαν οι στοιχειώδεις υποδομές. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν πολύ σκληρές: υποσιτισμός, άθλιες συνθήκες υγιεινής, στρατιωτική περιφρούρηση… Οι οικογένειες χωρίζονταν. Πολλοί πέθαναν. Ο δεξιός τύπος παρουσίαζε τους Ισπανούς πρόσφυγες σαν βάρβαρους και οι γαλλικές αρχές τους πίεζαν για να γυρίσουν στην Ισπανία. Πολλοί το έκαναν, με τραγικές συνέπειες για τους ίδιους. Κάποιοι, λίγοι, βρήκαν μια θέση σε καράβι για κάποια χώρα της Αμερικής, όπου τα πράγματα θα ήταν καλύτερα. Βεβαίως, υπήρχε η αλληλεγγύη των γαλλικών αναρχικών, κομμουνιστικών και σοσιαλιστικών οργανώσεων. Επίσης υπήρχε αλληλεγγύη και μέσα στα ίδια τα στρατόπεδα, όπου μέχρι και για τη μόρφωσή τους φρόντιζαν οι έγκλειστοι. Όλα αυτά τα περιγράφει ο Παθ, που πέρασε από μερικά.
Αργότερα, ξεκίνησε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και ο Αμπέλ Παθ περιπλανήθηκε σε πόλεις σαν τη Μασσαλία και την Μπορντό, δούλεψε σε τάγμα εργασίας και σε καταναγκαστικά έργα, φυλακίστηκε και έζησε τόσο στο κομμάτι της Γαλλίας που τελούσε υπό γερμανική κατοχή όσο και στη Γαλλία του Βισύ. Μέχρι που κάποια στιγμή, τον Ιούνιο του 1942, βρέθηκε στα Πυρηναία, έτοιμος να διασχίσει τα σύνορα και να μπει στην Ισπανία, όπως και έκανε. Εξάλλου, όλο το προηγούμενο διάστημα τα μάτια του είναι συνεχώς στραμμένα προς την Ισπανία. Θέλει να γυρίσει και να ενισχύσει τον αγώνα κατά του Φράνκο, σε μια περίοδο που είναι έντονο το συναίσθημα ότι αν κερδίσουν οι συμμαχικές δυνάμεις τον πόλεμο, θα μπορεί να ανατραπεί πιο εύκολα το καθεστώς του Φράνκο.
Πολύ συνοπτικά, αυτά διαβάζουμε στο “Μέσα στην ομίχλη”. Ένα βιβλίο που μας περιγράφει τρομερά δραματικές καταστάσεις, αποτέλεσμα μιας ήττας, που για τους αναρχικούς ήταν διπλή ήττα: ηττημένοι στον πόλεμο, όπως όλο το δημοκρατικό στρατόπεδο, αλλά ηττημένοι και μέσα στο δημοκρατικό στρατόπεδο, μιας και αυτό που επικράτησε ήταν η τακτική του Κομμουνιστικού Κόμματος “πρώτα ο πόλεμος, μετά η επανάσταση”. Συν το ότι οι Ισπανοί αναρχικοί είναι μόνοι τους στη διεθνή πολιτική σκηνή, δεν έχουν μια Σοβιετική Ένωση να τους στηρίξει. Αυτό φαίνεται και στην εξορία: οι αναρχικοί αποκλείονται ή περιθωριοποιούνται από τους οργανισμούς που δημιουργούνται στο τέλος του πολέμου για τη στήριξη των εξόριστων, καθώς και από τη βοήθεια που προσφέρουν στους πρόσφυγες διάφορες διεθνείς οργανώσεις, με ελάχιστες εξαιρέσεις.
Παρόλα αυτά, δεν είναι ένα λυπηρό βιβλίο. Ο Αμπελ Παθ δεν παραδίδεται, γιατί έχει ελπίδα και πιστεύει στην αλληλεγγύη και στον αγώνα για αξιοπρέπεια.
Β.Μ: Ο Παθ στο βιβλίο αναφέρει πολλές ιστορίες μεταναστών που γέννησαν τα φασιστικά καθεστώτα. Μπορούμε να μιλάμε για λύση του μεταναστευτικού – προσφυγικού ζητήματος εάν δεν βάλουμε στην κουβέντα το καθεστώς που το γεννάει;
Το βιβλίο μιλάει για ανθρώπους που, για μην φυλακιστούν ή να μην εκτελεστούν από το αδίστακτο καθεστώς του Φράνκο, αναγκάζονται να φύγουν από τη χώρα τους. Το κάνουν όπως μπορούν, με τα μέσα που έχουν, που συνήθως είναι απλά τα πόδια τους. Στη Γαλλία, όπου πάνε, αντιμετωπίζονται εχθρικά από τις αρχές αλλά γνωρίζουν και την αλληλεγγύη και τη στήριξη μερίδας του λαού (υπάρχουν τέτοια επεισόδια μέσα στο έργο). Ο παραλληλισμός με το σήμερα είναι προφανής. Από αυτή την άποψη, το βιβλίο είναι ωμό και σε βοηθάει να κατανοήσεις τι περνάει ο άνθρωπος που μπαίνει σε αυτή τη διαδικασία και πώς αντιμετωπίζεται από την εκάστοτε εξουσία. Οι καταστάσεις και οι εποχές δεν είναι ίδιες, προφανώς, αλλά είναι αναμφισβήτητο ότι κανένας δεν σηκώνεται έτσι στα καλά καθούμενα να φύγει από κει που μένει χωρίς λόγο. Οι λόγοι κάποιες φορές είναι οικονομικοί, άλλες πολιτικοί, άλλες ένα μείγμα και των δυο, όπως και να έχει η μετανάστευση και η προσφυγιά είναι αποτέλεσμα της αδικίας, της καταπίεσης και των οικονομικών ανισοτήτων που γεννάει το σύστημα. Αν αυτό το σύστημα δεν αλλάξει, προφανώς θα συνεχίσουν να υπάρχουν άνθρωποι που θα αναγκάζονται να μεταναστεύουν. Εμείς, ως κάτοικοι των χωρών υποδοχής αυτών των πληθυσμών, οφείλουμε να τους δείξουμε αλληλεγγύη και να απαιτήσουμε να γίνονται αποδεχτοί στις κοινωνίες μας με ίσους όρους. Και να πολεμήσουμε τις ξενοφοβικές αντιλήψεις και τις ρατσιστικές πολιτικές, που προωθούνται στη σημερινή συγκυρία από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και υποστηρίζονται από μεγάλα κομμάτια του λαού. Είναι το καίριο ζήτημα της εποχής μας.
Β.Μ: Πόσο βοηθούν τέτοιου είδους αναγνώσματα για να σωθεί η ιστορική μνήμη στην Ισπανία; (έχει ιδιαίτερη σημασία να απαντήσεις εσύ όντας μεγαλωμένος σε μια περιοχή όπως η Αστούριας που ο εμφύλιος και η επανάσταση είχε τραγικά χαρακτηριστικά)
Σίγουρα παίζουν σημαντικό ρόλο. Κάθε τέτοιο βιβλίο που κυκλοφορεί είναι για καλό. Άλλωστε, στην Ισπανία, το αναρχικό κίνημα έχει μεγάλη ιστορία και φρόντιζε από πάντα να τη διατηρήσει. Είναι βασικό στοιχείο για τη συλλογική ταυτότητα και είναι επίσης η απάντηση στην αφήγηση της ακαδημαϊκής ιστοριογραφίας. Κάτι που ισχύει ακόμα και στις μέρες μας, κι ας υπάρχουν πλέον πολλοί άνθρωποι που μέσα από το πανεπιστήμιο παράγουν αξιόλογο έργο και δεν αναμασάν συνεχώς τα ίδια στερεότυπα (εμπνευσμένα από διαφορετικά ιστοριογραφικά ρεύματα, όχι μόνο συντηρητικά ή φιλελεύθερα) σχετικά με την ιστορία του αναρχικού κινήματος στην Ισπανία.
Από την άλλη, στο δημόσιο διάλογο, η δεξιά βγάζει αφρούς μόνο και μόνο στο άκουσμα της λέξης ιστορικής μνήμης και αρνείται να δεχτεί ότι οι ηττημένοι του ‘36 γράφουν και μιλάνε θίγοντας δημόσια ιστορίες που ήταν σκεπασμένες. Λογικό, όταν για σχεδόν σαράντα χρόνια επιτρεπόταν και διδασκόταν μόνο η τελείως διαστρεβλωμένη εκδοχή των νικητών και μετά, για πολλά ακόμα χρόνια, προτιμήθηκε η σιωπή, στο όνομα της “δημοκρατικής συμφιλίωσης”, για να μην ανοίξουν πληγές, λες και οι πληγές δεν ήταν ανοιχτές ήδη. Η αντίδρασή τους είναι ένα δυνατό κίνητρο για να συνεχίσουμε να ασχολούμαστε με τα ζητήματα της ιστορικής μνήμης, κάτι που δεν περιορίζεται στην έκδοση βιβλίων αλλά περιλαμβάνει και άλλα πράγματα, όπως εκθέσεις, ντοκιμαντέρ, ανασκαφές κοινών τάφων, ξεναγήσεις, μηνύσεις κ.ά. Δεν είναι μόνο θέμα δικαιοσύνης, είναι και θέμα διεκδίκησης.
Σε αυτό το γενικό πλαίσιο, τα βιβλία του Παθ είναι ένα εργαλείο που αποκαλύπτει πτυχές της ισπανικής ιστορίας που δεν είναι ευρύτερα γνωστές και βοηθάνε στη χάραξη του δρόμου της μελέτης των επαναστατικών στοιχείων και των πρωταγωνιστών τους τη δεκαετία του ‘30, αναδεικνύοντας τον πόλεμο του ‘36 σαν την τελευταία μεγάλη προσπάθεια κοινωνικού μετασχηματισμού που έλαβε χώρα σε ευρωπαϊκό έδαφος.
Β.Μ: Γιατί ο εμφύλιος στην Ισπανία συνεχίζει ακόμα και σήμερα να απασχολεί ιστορικούς και συγγραφείς αλλά και ένα ανήσυχο κομμάτι του κόσμου;
Δεν είναι τυχαίο. Ήταν ένα γεγονός καθοριστικό στη σύγχρονη ιστορία της Ισπανίας και υπάρχουν αμέτρητες πτυχές -γεγονότα, πρόσωπα, καταστάσεις- που μπορούν να μελετηθούν ιστορικά ή να αξιοποιηθούν λογοτεχνικά. Ήταν ένας ιδιαίτερος πόλεμος, που εξελίχθηκε σε μια ιδιαίτερη διεθνή συγκυρία. Από την πρώτη στιγμή κιόλας, όταν το στρατιωτικό πραξικόπημα που ήθελε να ανατρέψει την κυβέρνηση της Β’ Δημοκρατίας βρήκε ισχυρή αντίσταση από τον οργανωμένο λαό και απέτυχε στα σημαντικότερα αστικά κέντρα της χώρας.
Από την άλλη, πέρα από τις ανοιχτές πληγές του παρελθόντος, στην εποχή μας η κοινωνική αδικία και οι ανισότητες δεν υποχωρούν, αντιθέτως διευρύνονται, γεννώντας αντιστάσεις, δυστυχώς όχι τόσο ισχυρές και οργανωμένες όσο θα θέλαμε. Μέσα σε αυτές πάντα κάποιοι θα βρουν μια ταύτιση με τους αγώνες για κοινωνική χειραφέτηση στο παρελθόν. Όπως έλεγε, με το δικό του τρόπο, ένα βάσκικο πανκ συγκρότημα τη δεκαετία του ‘80: “είμαστε τα εγγόνια των εργατών που ποτέ δεν μπορέσατε να σκοτώσετε, είμαστε τα εγγόνια εκείνων που έχασαν τον εμφύλιο”.
– Πριν κλείσω, θα μου επιτρέψεις να ευχαριστήσω τις εκδόσεις Ναυτίλος για την πολύ καλή δουλειά στην έκδοση του βιβλίου και να τους ενθαρρύνω να συνεχίσουν δυναμικά όπως μέχρι τώρα, και να αναφέρω εν συντομία κάτι που έμαθα κι εγώ μεταφράζοντας το βιβλίο: την ιστορία του Έλιος Γόμεθ (Helios Gómez), δημιουργού του πίνακα που έχει το βιβλίο στο εξώφυλλο. Εκπρόσωπος της πρωτοπορίας του Μεσοπολέμου, ο Έλιος συμμετείχε ενεργά στο κομμουνιστικό και στο αναρχικό κίνημα της εποχής. Μετά τον πόλεμο, πέρασε κι αυτός από διάφορα στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γαλλία και αργότερα γύρισε στην Ισπανία, όπου ανέπτυξε αντιδικτατορική δράση και φυλακίστηκε.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Ιούλης 2021
Ολόκληρο το Αφιέρωμα στον Ισπανικό Εμφύλιο, στον παρακάτω σύνδεσμο:
