Ά Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ΛΕΑ 2020 – Festival LEA – Sol Latino
Ματωμένος γάμος
του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα
εκδόσεις Σκαρίφημα
συζήτηση με τον μεταφραστή
Μιχάλη Κλαπάκι
Β.Μ: Ποια ανάγκη σας ώθησε να μελετήσετε και να ασχοληθείτε σε βάθος με τη ζωή και το έργο του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα;
Ναι, δύσκολη ερώτηση. Τι δάφνες διεκδικεί τώρα κάποιος όταν στα πενήντα του, το 2002, με τη βοήθεια ενός ισπανοελληνικού λεξικού αρχίζει να μεταφράζει Λόρκα, έναν πολυμεταφρασμένο ποιητή που τον γνώριζε ήδη πάνω από τριάντα χρόνια; Μια γενική τοποθέτηση θα ήταν αυτή: για να προσεγγίσει πια την αύρα, την αναπνοή του δημιουργού, να δει αν είναι σκεφτικός, συνοφρυωμένος, γελαστός ή οργισμένος την ίδια τη στιγμή που γράφει, ανάγοντας εν τέλει τις αντιδράσεις του σε ένα πλαίσιο κοινωνικό και μεταθέτοντάς τες με τη δέουσα απομείωσή τους στην καθημερινή κοινωνική του συμπεριφορά. Ας πούμε λοιπόν με άλλα λόγια πώς ήθελα να αποδελτιώσω, μεταφράζοντάς τον, το παιδί της Μεσογείου, ξυπόλητο και με μιαν ατελέσφορη σφεντόνα στην κωλότσεπη, καθώς πάντα κυνηγούσε να εντοπίσει τη μοίρα του μέσα στη μοίρα της Μεσογείου η οποία έδωσε τον πλούτο της στον κόσμο και η ίδια απόμεινε φτωχή, όπως λέει ο Μπροντέλ. Αυτό υποψιαζόμουν πάντα πως ήταν ο Λόρκα μέχρι το θάνατό του.
Β.Μ: Τι σας προκαλεί δέος ή θαυμασμό από την πολυτάραχη ζωή και το σπουδαίο έργο του;
Έκπληξη και θαυμασμό, λοιπόν θα το έλεγα. Ξέρουμε το πανέμορφο Αχ Έρωτα! του Λεοντή, με τον Μητσιά και την Τσανακλίδου. Ξέρουμε άραγε όμως ότι τα περισσότερα από τα ποιήματα αυτά ήταν δεν ήταν 20 χρονών όταν τα έγραφε ο ποιητής; Ότι σ’ αυτήν την ηλικία περίπου είναι γραμμένα τα ποιήματα που βλέπουμε στη συλλογή Βιβλίο ποιημάτων, ότι έχει ήδη δημοσιεύσει το Εντυπώσεις και τοπία και πως ένα χρόνο μετά, το 1921, θα ανεβάσει Τα Μάγια της πεταλούδας στο θέατρο Εσλάβα της Μαδρίτης; Ότι τότε ξεκινάει τις Σουίτες, που θα τελειώσει πολύ μετά, αρχίζει την Τραγικοκωμωδία του δον Κριστόμπαλ, το Ποίημα του κάντε χόντο, τη συλλογή Ποιήματα (απ’ όπου ο δίσκος του Γλέζου με τον Πουλόπουλο); Δεν έχει νόημα να αναφέρω άλλα, που είναι πολλά για ένα παιδί ως τα 25 του, θέλω όμως να τονίσω τούτο: δεν έπαψε ποτέ να μεγαλώνει (δηλαδή να γίνεται πιο παιδί) το παιδί μέσα του κι ήταν αυτή η αθωότητα του παιδιού που ένα δυο χρόνια μετά θα τον οδηγήσει στο κορυφαίο κατ’ εμέ Ρομανθέρο χιτάνο με την μάλλον μοιραία για τη ζωή του μπαλάντα της ισπανικής χωροφυλακής. Ανυποψίαστο παιδί, που βάδιζε αθώα όπως ταιριάζει(;) σε ποιητή, στη σύγκρουσή του με τις ανόητες εξουσίες, ένα ακόμη μαύρο πρόβατο από τη στιγμή που ο γραπτός λόγος έπαψε να είναι προνόμιο των ιερατείων.
Β.Μ: Τι σας κινητοποίησε στο να προχωρήσετε σε μια νέα μετάφραση των θεατρικών έργων του σπουδαίου ποιητή, αρχής γενομένης από τον Ματωμένο Γάμο;
… τη στιγμή μάλιστα που υπήρχαν ήδη μεταξύ των άλλων οι έξοχες μεταφράσεις του Σεβαστίκογλου (αδικημένη τη λέω) και του Γκάτσου (η οποία φορούσε επιπλέον την εκπληκτική πανοπλία του Μάνου Χατζιδάκι), που μ’ αυτές μεγαλώσαμε, και τους χρωστάμε. Δυο λόγους κυρίως θα αναφέρω. Ο πρώτος είναι η μεγάλη αγωνία του Λόρκα να γίνει αποδεκτός ο όρος τραγωδία με τον οποίο ονοματίζει το έργο του. Το θεωρούσε, υποθέτω, σαν μια μεγάλη οφειλή στον μεγάλο ελληνιστή και φιλόσοφο Μιγκέλ Ουναμούνο, που τόσο θαύμαζε. Δεν πρέπει εδώ να ξεχνάμε πόσα και πόσο πολυμορφικά τραγικά έργα μας έδωσε ο 20ός αιώνας. Χρειαζόταν λοιπόν γι’ αυτό μια ανάλυση και μια εισαγωγή που έλειπε από τις προηγούμενες μεταφράσεις. Εξακολουθώ να πιστεύω πως θα είχε ενδιαφέρον μια πιο εξαντλητική διακειμενική εξέταση του Ματωμένου γάμου και του σωζόμενου corpus των αρχαίων τραγικών, πράγμα που θα ξεπερνούσε όμως τα όρια της εισαγωγής μου. Ο δεύτερος λόγος έχει να κάνει με τα υπέροχα ποιήματα που διανθίζουν το έργο, ιδιαίτερα στην αριστουργηματική τρίτη πράξη του. Και όσοι έχουν ασχοληθεί με την ιδιότυπη μετρική και το παράξενο ομοιοκατάληκτο των ρομάνθες αντιλαμβάνονται εύκολα την δυσκολία της απόδοσής τους στα ελληνικά με τρόπο που να απηχεί παραπλήσια συναισθήματα με το πρωτότυπο.
Β.Μ: Ποιο είναι εκείνο ή εκείνα τα στοιχεία που σας σαγηνεύουν στη γραφή του Λόρκα και ιδιαζόντως στα θεατρικά του έργα;
Εδώ η απάντηση είναι εύκολη. Ο Λόρκα είναι βιωματικός ποιητής. Θέλω με τούτο να πω πως ζει και σαν ποιητής, από τη στιγμή ακόμη που άκουσε τις λεύκες στο Βαλδερούμπιο να συλλαβίζουν το μικρό του όνομα. Όλα του τα θεατρικά με εξαίρεση την Μπερνάρδα Άλμπα εξακτινώνονται με φυγόκεντρο τα ποιήματά του. Το ίδιο έχω λόγους να πιστεύω ότι συνέβη και στο Γάμο: τα διαλογικά του μέρη και οι μονόλογοι θα πρέπει να πλαισίωσαν τα ποιητικά, που προϋπήρξαν. Άλλωστε το πραγματικό περιστατικό που οδήγησε στη γραφή του Ματωμένου γάμου συνέβη το 1928, πέντε χρόνια πριν την πρεμιέρα του έργου. Με αυτό το σκεπτικό φαίνεται να είναι αληθινή η άποψη της Μαρσέλ Οκλέρ ότι ο Γάμος γράφτηκε μέσα σε λίγες μέρες.
Β.Μ: Ποιος είναι ο τρόπος δουλειάς σας στον Ματωμένο Γάμο; Τι το διαφορετικό προσέξατε, αναθεωρήσατε και δώσατε εν τέλει στο αναγνωστικό-θεατρόφιλο κοινό;
Δεν ενδιαφέρει βέβαια κανέναν το πώς εγώ έμαθα τα όποια ισπανικά μου διαβάζοντας και μεταφράζοντας το Ματωμένο γάμο, -και ξεκινώντας μάλιστα από τα ποιητικά του μέρη. Αλλά επιτρέψτε μου να μη μακρηγορήσω πάνω στο θέμα αυτό. Προσπάθησα λοιπόν να δείξω ότι το τραγικό στοιχείο διαπνέει μέχρι τέλους το έργο, όχι βέβαια με την αριστοτελική έννοια που η δύση θεωρούσε κατά βάση μπούσουλα της τραγωδίας. Ο Ματωμένος γάμος δεν είναι δράμα, είναι μια μεσογειακή τραγωδία ολοκληρωμένη. Αν ο δυτικός κόσμος, όχι στο σύνολό του, δεν το αντιλαμβάνεται αυτό, αναρωτιέμαι πώς αντιλαμβάνεται τη Μήδεια π.χ. ή και τον Σέξπιρ ολάκερο. Και φαίνεται ότι στην θετική εκτίμηση του το έργο έχει το χρόνο σύμμαχο.
Β.Μ: Σε ποια σημεία επικεντρώσατε την έρευνά σας, ώστε να μεταφράσετε τον Λόρκα και να μας δώσετε μια πολύ κατατοπιστική εισαγωγή που κατά τη γνώμη μου βοηθά τον αναγνώστη να κατανοήσει όλο το πλαίσιο γύρω από το οποίο έγραψε Λόρκα τα σπουδαία έργα του;
Στα ποιητικά κυρίως, όπως προανέφερα. Δεν είναι τυχαίο ότι το μεσογειακό στοιχείο που κυριαρχεί στο Λόρκα το αντιλήφθηκαν νωρίς οι δικοί μας μεγάλοι, ο Ελύτης από τη δεκαετία του 30 θαρρώ, ο Σεφέρης στην αρχή του δεύτερου πολέμου και ο Καζαντζάκης, για τον οποίο έχω βασισμένες υποψίες ότι είχε και φιλία με το Λόρκα, από το 1927, ίσως και νωρίτερα. Στην ανάλυση επίσης δόθηκε προσοχή στους έντονους συμβολισμούς του έργου και σε κάποιες ιδιαιτερότητες, όπως π.χ. στην ονοματοδοσία του Λεονάρδο και του Ραφαέλ που φάνταζαν αδικαιολόγητες, ή στην παρουσία της ταπεινής φραγκοσυκιάς κ.ά., και βεβαίως στα δάνειά του, κυρίως αυτά που σχετίζονταν με την ελληνική τραγωδία, στην οποία εξάλλου οφείλει την ονομασία του ο Γάμος. Κάποιες σκηνοθετικές οδηγίες επίσης ίσως βοηθήσουν όσους σκηνοθέτες ασχοληθούν με το ανέβασμα του έργου.
Β.Μ: Ποια είναι η κραυγή του ποιητή και τι θέλει να μας πει μέσα από τον Ματωμένο Γάμο;
Μα είναι βέβαια η μαύρη ρίζα του ουρλιαχτού, η διονυσιακή κραυγή των ενστίκτων. Σας παραπέμπω στη μετάφρασή μου στο Ντουέντε:
(το ντουέντε είναι) …αυτή η «μυστηριακή δύναμη που όλοι την αισθάνονται αλλά κανείς φιλόσοφος δεν μπορεί να την εξηγήσει» είναι, με δυο λόγια, το πνεύμα της Γης. Είναι το ίδιο ντουέντε που στέγνωσε την ψυχή του Νίτσε, τότε που στη γέφυρα του Ριάλτο προσπαθούσε να σχηματοποιήσει τα εξωτερικά του χαρακτηριστικά […]. Μα η προσπάθειά του ήταν μάταιη, γιατί δεν είχε αντιληφθεί πως το ντουέντε που έψαχνε είχε πηδήσει από τα ελληνικά μυστήρια στις χορεύτριες του Κάδιθ και στη διονυσιακή κραυγή…
Β.Μ: Με την μετάφραση αυτή (του Ματωμένου Γάμου) βραβευτήκατε! Καθώς πήρατε το Ά Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης ΛΕΑ στα πλαίσια του φετινού Festival LEA – Sol Latino. Αφού σας καταθέσω τα συγχαρητήριά μου, πείτε μου τα συναισθήματά σας για αυτό το γεγονός!
Εντάξει, δεν είναι ντροπή να ομολογήσω την έκπληξή μου, και το τρακ επίσης, καθώς ήταν όλοι οι μεταφραστές ολόγυρα καταξιωμένοι και με πορεία πίσω τους. Δεν αισθάνομαι βέβαια ανταγωνιστής τους, καθώς εγώ με το Λόρκα έχω μόνο ασχοληθεί, και μόλις τώρα καταπιάνομαι με ένα άγριο θηρίο, παλιό απωθημένο, τις Soledades του Γκόνγκορα.
Με την ευκαιρία σας ευχαριστώ για το βήμα σας, όπως, καθυστερημένα, ευχαριστώ και δημόσια τον εκδότη του Γάμου, καλό μου φίλο Σωτήρη Καρκαλάτο και τις εκδόσεις Σκαρίφημα, καθώς βέβαια και τον αγαπημένο μου φίλο και επιμελητή του Ματωμένου γάμου, το Σπύρο Καρυδάκη.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Νοέμβρης 2021
