Λεοπόλδο Άλας (Κλαρίν)
«Πιπά, το Χαμίνι»
εκδόσεις Οδυσσέας
συνάντηση με την Αντιγόνη Χατζηανδρέαου (Ντίνα Σαμπεθάι)
Β.Μ: Ποιος είναι ο Λεοπόλδο Άλας “Κλαρίν”;
Ο Leopoldo García-Alas y Ureña «Clarín» (Λεοπόλντο Γκαρθία Άλας ι Ουρένια “Κλαρίν”) γεννήθηκε στις 25 Απριλίου 1852 στη Θαμόρα όπου είχε μετακομίσει η οικογένειά του από το Οβιέδο, λόγω της μετάθεσης του πατέρα του ο οποίος ήταν ανώτερος κρατικός υπάλληλος. Σε ηλικία επτά ετών γράφεται στο ιησουιτικό σχολείο της Λεόν όπου είχε εγκατασταθεί η οικογένεια μετά από νέα μετάθεση του πατέρα του. Το 1859 η οικογένεια επιστρέφει στην Αστούρια και το 1863 ο Λεοπόλντο παρακολουθεί ένα τμήμα προπαρασκευαστικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Οβιέδο. Εκεί γνωρίζει και γίνεται φίλος με τους συγγραφείς Αρμάνδο Παλάθιο Βαλντές, Τομάς Τουέρο και Πίο Ρουμπίν.
Αφού τελείωσε τις σπουδές του, μετακόμισε στη Μαδρίτη όπου και εγγράφεται στη Νομική Σχολή από την οποία αποφοιτά το 1871.
Με τον Βαλντές, τον Τουέρο και τον Ρουμπίν, που τους συνάντησε ξανά στη Μαδρίτη, ιδρύουν το στέκι Bilis Club. Το 1874 αρχίζει να γράφει, ως επαγγελματίας πια, στο περιοδικό El Solfeo (Σολφέζ) όπου όλοι οι συνεργάτες υπογράφουν με ψευδώνυμα που αντιστοιχούν σε μουσικά όργανα. Ο Λεοπόλντο Άλας επιλέγει το Κλαρίν (Κέρας) επειδή παραπέμπει και στον ομώνυμο ήρωα του Καλντερόν στο La vida es sueño. Δεν θα εγκαταλείψει ποτέ αυτό το ψευδώνυμο, με μοναδική εξαίρεση τη διδακτορική διατριβή του στη Νομική με θέμα «Δίκαιο και Ηθική».
Σύντομα γίνεται γνωστός για την οξύτητα της πένας του. Τα άρθρα του σκανδαλίζουν και προκαλούν έντονες συζητήσεις, θα γίνουν μάλιστα αιτία να μη γίνει καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και Στατιστικής στη Σαλαμάνκα το 1878. Το 1882 γίνεται τακτικός καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας και Στατιστικής στη Θαραγόθα και νυμφεύεται, ενώ την επόμενη χρονιά γίνεται καθηγητής Ρωμαϊκού Δικαίου και λίγο αργότερα αναλαμβάνει και την έδρα του Φυσικού Δικαίου στο πανεπιστήμιο του Οβιέδο. Το 1883 γεννιέται ο πρώτος γιος του, το 1887 ο δεύτερος και το 1890 η κόρη του.
Ως καθηγητής ο Kλαρίν φημίζεται για την αυστηρότητα αλλά και για τις ασυνήθιστες μεθόδους διδασκαλίας: άρχιζε τις διαλέξεις του με διδάγματα του Ιουστινιανού και συνέχιζε με παραθέματα από τον Δον Κιχώτη ή την αγία Τερέζα για να καταλήξει με Τολστόι, Ρενάν ή Φραγκίσκο της Ασίζης.
Γράφει άρθρα για τις εφημερίδες El Globo, La Ilustración και Madrid Cómico και κάνει εχθρούς γράφοντας με τη δηκτική πένα του σατιρικά κείμενα για τις εφημερίδες El Imparcial και Madrid cómico.Το 1881 δημοσιεύει σε βιβλίο με τίτλο Solos de Clarín τις κριτικές λογοτεχνίας που έχει συγγράψει, το οποίο προλογίζει ο μετέπειτα νομπελίστας Χοσέ Ετσεγαράι.
Στα 31 του χρόνια γράφει το αριστούργημά του La Regenta (στα ελληνικά: Ρεχέντα, η γυναίκα του δικαστή, Εκδόσεις Αίολος). Το 1886 εκδίδει την πρώτη του συλλογή διηγημάτων η οποία κυκλοφορεί με τον τίτλο ενός από αυτά, Πιπά. Το 1891 εκδίδει το δεύτερο μυθιστόρημά του Su único hijo [Ο μοναδικός γιος του]. Στο διάστημα 1892/93 περνά μια κρίση και κατατρύχεται από θρησκευτικές αμφιβολίες που καταγράφονται στη νουβέλα Cambio de Luz [Αλλαγή φωτός]. Το 1894 δοκιμάζει την τύχη του στο θέατρο: γράφει το μονόπρακτο Teresa που δεν έχει όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Το 1901 καταπιάνεται με τη λογοτεχνική μετάφραση: μεταφράζει με μεγάλη σχολαστικότητα το βιβλίο Travail του Ζολά. Για να βιοποριστεί και για να θρέψει τα παιδιά του γράφει διαρκώς μικρά άρθρα. Εξουθενωμένος καταφεύγει σε κάποιο συγγενή του στη Λεόν για να συνέλθει. Οι γιατροί διαπιστώνουν ότι πάσχει από φυματίωση. Στις 13 Ιουνίου 1901 πεθαίνει σε ηλικία μόλις 49 ετών.
Β.Μ: Ποια η θεματολογία που επιλέγει και σε ποια εποχή γράφει τα έργα του;
Επηρεασμένος από τον κραουσισμό που σημάδεψε τον ηθικό και λογοτεχνικό του ορίζοντα καθώς και από και από τον νατουραλισμό και τον ρεαλισμό, ο Κλαρίν βάζει στο μικροσκόπιο τον άνθρωπο της εποχής του. Θίγει θέματα που αφορούσαν την Ισπανία εκείνη την εποχή. Δραματοποιεί την κατάσταση μιας χώρας που στην πολιτική και κοινωνική της ζωή κυριαρχούσαν η απάθεια και η σύγχυση. Εκείνη την εποχή η Ισπανία βρίσκεται σε μια δύσκολη στιγμή. Δεν χάνει μόνο τις αποικίες της στην Αμερική, αλλά πέφτει και σε πνευματικό μαρασμό μια και λείπουν οι γόνιμες ιδέες που έφερε η βιομηχανική επανάσταση και οι οποίες συνέβαλαν στη μεταμόρφωση των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Ο Κλαρίν έζησε τρία δραματικά γεγονότα της ισπανικής ιστορίας που τον επηρέασαν καταλυτικά: την ένδοξη επανάσταση του 1868, την παλινόρθωση της μοναρχίας και την απώλεια των τελευταίων αποικιών το 1898.
Χρησιμοποιώντας διάφορες τεχνικές που θα ακολουθήσει αργότερα η ευρωπαϊκή λογοτεχνία -εσωτερικό μονόλογο, όνειρα και αναμνήσεις, ψυχολογική ανάλυση, πραγματικό ρεαλιστικό χρόνο- μέσα από τους χαρακτήρες του ασκεί δριμεία κριτική στα φαινόμενα της εποχής του: την κατάπτωση της αστικής τάξης, τον διεφθαρμένο κλήρο, την υποκρισία των γυναικών, τα πολιτικά κόμματα.
Β.Μ: Τι ρόλο διαδραμάτισε στα ισπανικά γράμματα, και όχι μόνο;
Η σημασία του λογοτεχνικού του έργου, πέρα από την αξία του αριστουργήματος La Regenta, έγκειται και στην τεράστια δουλειά του ως διηγηματογράφου, έγραψε πάνω από 60 διηγήματα και μικρές νουβέλες και οδήγησε το διήγημα σε νέους δρόμους. Η τεράστια αυτή παραγωγή δεν αναγνωρίστηκε όσο της άξιζε, παρ’ όλα αυτά είναι πολύ ενδιαφέρουσα για να αντιληφθούμε λογοτεχνικά το συγκεκριμένο είδος το οποίο από το πρώτο μισό του 19ου αιώνα επεκτάθηκε σε όλη την Ευρώπη.
Επίσης μεγάλη υπήρξε η συμβολή του στον τομέα της κριτικής. Τα κείμενά του χαρακτηρίζονταν από καυστική ειρωνεία που επιφύλασσε στους κακούς συγγραφείς που έπεφταν στα χέρια του, ενώ ταυτόχρονα ήξερε να αναδεικνύει εκείνους που το άξιζαν. Ειδικά η κριτική του για τις νουβέλες του Galdós αποτελούν μια αυθεντική σύγχρονη μελέτη, η πρώτη από όσες εμφανίστηκαν για τον μεγάλο αυτό συγγραφέα.
Πνεύμα στοχαστικό και συνθετικό με ευρύτατη κουλτούρα, θαυμαστής του Μπαλζάκ, του Φλωμπέρ και του Ζολά, είναι ο πιο ένθερμος εκφραστής της φιλελεύθερης κριτικής συνείδησης και ο δεύτερος κορυφαίος ρεαλιστής συγγραφέας του ισπανικού 19ου αιώνα.
Ο Κλαρίν άσκησε οξεία κριτική στον συντηρητισμό, ήταν φιλελεύθερος και οπαδός του κοινοβουλευτισμού. Ήταν αντικληρικός, όχι όμως άθεος. Για κάποιο χρονικό διάστημα ασχολήθηκε ενεργά με την πολιτική: υπήρξε δημοτικός σύμβουλος του Οβιέδο. Όμως δεν σταμάτησε ποτέ να είναι ενεργός πολίτης. Κατόπιν πρωτοβουλίας του ιδρύθηκε το 1898 ένα παράρτημα του πανεπιστημίου με στόχο να δίνονται διαλέξεις για το ευρύ κοινό. Ο Κλαρίν δίδαξε επίσης στο Centro Obrero (Εργατικό Κέντρο) του Οβιέδο και στο Círculo Mercantil (Εμπορικό Κύκλο) της Χιχόν.
Β.Μ: Πείτε μας δυο λόγια το «Πιπά, το Χαμίνι» αλλά και το κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο που την περιβάλλει;
Ο Πιπά είναι ένα δωδεκάχρονο αγόρι, που ζει στο περιθώριο της κοινωνίας. Εξαιτίας του μέθυσου και βίαιου πατέρα, η μάνα κλειδώνει νωρίς την πόρτα του σπιτιού και το αγόρι αναγκάζεται πολλές φορές να κοιμηθεί στον δρόμο.
Δεν είναι κακός, είναι ένα παιδί που επειδή ανήκει στην κατώτερη κοινωνική τάξη με γονείς που δεν ενδιαφέρονται γι’ αυτόν αλλά και μια κοινωνία που προτιμά να αγνοεί το πρόβλημα και δεν του προσφέρει καμιά βοήθεια, κάνει σκανταλιές για να διασκεδάσει. Παράλληλα έχει ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα της δικαιοσύνης.
Οι σκανταλιές του τρομάζουν τους βολεμένους αστούς, τις ευσεβείς γυναίκες και την αστυνομία. Εχθροί του είναι όλοι οι κοινωνικοί θεσμοί, προσωποποιημένοι στο πρόσωπο του θανάσιμου εχθρού του, Θελεδόνιο. Η επιθυμία του και οι προσπάθειές του να διασκεδάσει την τελευταία μέρα του καρναβαλιού θα έχει τραγικό τέλος.
Βλέπουμε μια άμεση σχέση μεταξύ της εικόνας του συγγραφέα για την εποχή του και του Πιπά. Ο συγγραφέας κριτικάρει τις τέσσερις τάξεις της κοινωνίας: τον κλήρο, την αριστοκρατία, την αστική τάξη και τον λαό, μέσα από τα πρόσωπα του έργου και δίνει την εικόνα ότι καμία από αυτές δεν είναι πιο ανεκτική από την άλλη, ότι κανένας δεν ενδιαφέρεται για τον διπλανό του.
Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια τραγωδία που περιγράφει τη δύσκολη θέση του αγοριού. Ο συγγραφέας βρίσκεται στο πλευρό του ήρωα παρόλο που αυτός κάνει διαβολιές και κλέβει. Η κριτική του απέναντι στους πυλώνες της κοινωνίας εκφράζεται με τους γελοίους χαρακτήρες αυτών που τους εκπροσωπούν.
Στον Πιπά ο Κλαρίν ξεφεύγει από τον υπερβολικό συναισθηματισμό και στοχεύει κατευθείαν στα ανθρώπινα συναισθήματα χωρίς ρητορείες, με μια γλώσσα απλή και εκφραστική.
Β.Μ: (Σε επίπεδο συμβολισμού) Τι συμβολίζει ο Πιπά,το χαμίνι;
Ο Πιπά συμβολίζει το άτομο που, εξαιτίας της ταπεινής του καταγωγής (η κοινωνική τάξη είναι τελικά κληρονομική κατά τον συγγραφέα) και των οικογενειακών συνθηκών περιθωριοποιείται από μια μη ανεκτική κοινωνία, η οποία αρνείται να ενσκύψει στο πραγματικό πρόβλημα και αρκείται να το αποβάλει από τους κόλπους της.
Β.Μ: Πώς υποδέχεται το σκαμπρόζικο διήγημά του (Πιπά, το χαμίνι) αλλά και γενικότερα το έργο του η «κριτική» της εποχής;
Το λογοτεχνικό έργο του Κλαρίν σκανδάλισε τη συντηρητική Ισπανία, ενόχλησε τον κλήρο και έκανε εχθρό του την αριστοκρατική τάξη. Μερικοί πιστεύουν ότι σε αυτό οφείλεται η εκτέλεση του γιου του, πρύτανη του Πανεπιστημίου του Οβιέδο, από τους φρανκιστές το 1937. Η πραγματική λογοτεχνική αναγνώρισή του (η «αναγέννηση του Κλαρίν» ) επήλθε μετά το τέλος της δικτατορίας.
Κέρδισε τη συμπάθεια πολλών συναδέλφων του, δημοσιογράφων και λογοτεχνών, αλλά ταυτόχρονα έκανε πολλούς εχθρούς εξαιτίας της καυστικής πένας του αλλά και του άκαμπτου χαρακτήρα του.
Β.Μ: Θεωρείτε ότι μπορεί να διαβαστεί, το έργο, σήμερα; Βρίσκετε κοινά σημεία με την σημερινή κοινωνία;
Θεωρώ ότι η κοινωνική κριτική που ασκεί ο συγγραφέας είναι επίκαιρη. Μπορούμε να δούμε το αντίστοιχο του Πιπά στα παιδιά των φαναριών, στα προσφυγόπουλα, ακόμη και σε παιδιά Ρομά που σε ορισμένες περιπτώσεις τα εκμεταλλεύονται οι ίδιοι οι γονείς τους αναγκάζοντάς τα να ζητιανεύουν. Η κοινωνία μας είναι τόσο σκληρή απέναντί τους όσο και εκείνη της εποχής του Κλαρίν. Είμαστε αδιάφοροι, βολεμένοι στην καθημερινότητά μας και αρνούμαστε να δούμε τις αιτίες που οδηγούν κάποιους στο περιθώριο και σε “παραβατικές” συμπεριφορές.
Β.Μ: Τι δυσκολίες και τι προκλήσεις περιλαμβάνει η μετάφραση ενός τέτοιου εμβληματικού έργου;
Οι δυσκολίες και οι προκλήσεις είναι συνυφασμένες με τη δουλειά του μεταφραστή ακόμη και όταν δεν αφορά έργο ενός τόσο σημαντικού συγγραφέα.
Πρέπει να μελετήσεις τον ιστορικό περίγυρο της εποχής που διαδραματίζεται το έργο, τις συνθήκες που επικρατούσαν την εποχή που ζει ο συγγραφέας και να κατανοήσεις την πολιτική, κοινωνική και λογοτεχνική πορεία του. Αν δεν το κάνεις, δεν μπορείς να κατανοήσεις, άρα και να μεταδώσεις στον αναγνώστη, το πνεύμα του. Μια επιπλέον πρόκληση, πέρα από το δέος ότι καταπιάνεσαι με το έργο ενός εμβληματικού συγγραφέα, ήταν να αποφύγεις τον κίνδυνο να πέσεις σε μελοδραματισμούς και λεκτικές υπερβολές που θα πρόδιδαν την απλή και εκφραστική εκφορά του λόγου του δημιουργού.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Ιούνης 2020
