Scroll Top

Κρυστάλλινα Σύνορα: Συζήτηση με την Μαργαρίτα Μπονάτσου

dsd

 

Τα Κρυστάλλινα Σύνορα
του Κάρλος Φουέντες
εκδόσεις Καστανιώτης
συνάντηση με την μεταφράστρια
Μαργαρίτα Μπονάτσου

 

Στη μνήμη του Ανταίου Χρυσοστομίδη (Κάιρο 1952-Αθήνα 2015)

 

Β.Μ: Ποιος είναι ο Κάρλος Φουέντες για εσάς και τι αποκομίσατε μελετώντας τη ζωή και το έργο του;

Ο Μεξικανός Κάρλος Φουέντες (1928-2012) ανήκει, μαζί με τον Αργεντινό Χούλιο Κορτάσαρ (1914-1984), τον Κολομβιανό Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες (1927-2014) και τον Περουβιανό Μάριο Βάργκας Λιόσα (1936-), στη λεγόμενη γενιά του Λατινοαμερικανικού Μπουμ, της λατινοαμερικανικής λογοτεχνικής έκρηξης της δεκαετίας του ’60 και του ’70. Η Λατινική Αμερική ήταν μέχρι το Μπουμ μια ήπειρος κατά κάποιον τρόπο περιθωριοποιημένη, ένα κομμάτι του Τρίτου Κόσμου, σύμφωνα με τη γνωστή ψυχροπολεμική ορολογία. Σε αυτό το πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, και ειδικά της Κουβανικής Επανάστασης, και με το επιπλέον ενοποιητικό στοιχείο της εμπειρίας της ισπανικής κατάκτησης, άρα και της ισπανικής γλώσσας και όχι μόνο, αναπτύχθηκε η γενιά του Μπουμ. Έχοντας ως σημείο εκκίνησης τις χώρες τους και αντλώντας από τις ιδιαιτερότητές τους, αλλά και από μια ολόκληρη γενιά που προετοίμασε το Μπουμ, Μπόρχες, Ονέτι, Καρπεντιέρ, κ.ά., και με πολλές και έντονες επιρροές τόσο από τη γαλλική όσο και από την αμερικανική λογοτεχνία, έγραψαν στην ουσία για ένα διεθνές κοινό. Ο Φουέντες, λόγου χάρη, ήταν Μεξικανός μέχρι το μεδούλι των κοκάλων του, αλλά και πολυταξιδεμένος και κοσμοπολίτης, αφού ακολουθώντας τον διπλωμάτη πατέρα του έζησε σε πολλές χώρες, ενώ αργότερα υπηρέτησε και ο ίδιος στο διπλωματικό σώμα. Στην Ελλάδα, οι συγγραφείς του Μπουμ άρχισαν να μεταφράζονται τη δεκαετία του ’80, δηλαδή είκοσι και πλέον χρόνια μετά την έκδοση στα ισπανικά των έργων που τους καθιέρωσαν. Ενδεικτικά, Η πόλη και τα σκυλιά του Μάριο Βάργκας Λιόσα, που θεωρείται το πρώτο μυθιστόρημα του Μπουμ, κυκλοφόρησε το 1963 στα ισπανικά από τον Seix Barral και μόλις το 1999 στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Καστανιώτη, το δε γνωστότερο μυθιστόρημα του Μπουμ, τα Εκατό χρόνια μοναξιά, κυκλοφόρησε το 1967 στα ισπανικά και το 1983 στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Λιβάνη. Στο μεταξύ, το Μπουμ είχε κάνει τον κύκλο του, ήδη από τη δεκαετία του ’70, όταν το πείραμα της Κούβας θάμπωσε για κάποιους απ’ αυτούς, το 1966 για τον Κάρλος Φουέντες, το 1971 για τον Βάργκας Λιόσα, και πολιτικά πήραν άλλους δρόμους. Φυσικά, οι συγγραφείς εξακολούθησαν να παράγουν έργο και μετά την ολοκλήρωση της φάσης του Μπουμ.

Είχα την τύχη να μεταφράσω τέσσερα έργα του Κάρλος Φουέντες – και τα τέσσερα ανήκουν στη μετά-μπουμ εποχή: Ανήσυχη παρέα, 2006, Όλες οι ευτυχισμένες οικογένειες, 2008, Τα κρυστάλλινα σύνορα, 2009, και Η θέληση και η τύχη, 2011, όλα για τις Εκδόσεις Καστανιώτη, την εποχή που διευθυντής του τμήματος ξένης λογοτεχνίας ήταν ο Ανταίος Χρυσοστομίδης. Επιπλέον, είχα την τύχη να ακούσω τον Φουέντες το 1992 σε διάλεξη που έδωσε στο Πανεπιστήμιο του Λέιντεν, στην Ολλανδία, με αφορμή και θέμα τα 500 χρόνια από την κατάκτηση, και αργότερα να τον συναντήσω, πάλι μέσω του Ανταίου: το 2007, περαστικό από την Αθήνα με τη γλυκύτατη σύζυγό του, δημοσιογράφο Σίλβια Φουέντες Λέμους, καθ’ οδόν για διακοπές στα ελληνικά νησιά, και το 2008 στην Πόλη του Μεξικού, στο πλαίσιο των διήμερων γυρισμάτων για την εκπομπή Οι κεραίες της εποχής μας που παρουσίαζαν ο Ανταίος και η Μικέλα Χαρτουλάρη. Εκεί είδαμε τον Φουέντες στο φυσικό του περιβάλλον: στο υπέροχο σπίτι του, με τα γλυπτά στον κήπο και τα έντονα χρώματα που μόνο οι Μεξικανοί ξέρουν να χρησιμοποιούν μ’ αυτόν τον τρόπο, στην ήσυχη και πανέμορφη γειτονιά του Σαν Χερόνιμο, αλλά και στο κέντρο της Πόλης του Μεξικού, όπου διαπιστώσαμε ιδίοις όμμασι πόσο αγαπητός και αναγνωρίσιμος ήταν. Όπου και αν στεκόμασταν τον πλησίαζαν και του ζητούσαν αυτόγραφα ή μια φωτογραφία μαζί του. Σε ένα εστιατόριο, του έφεραν μία στοίβα βιβλία να υπογράψει. H άλλη όψη της αναγνωρισιμότητάς του σε μία χώρα σαν το Μεξικό ήταν ότι δεν κυκλοφορούσε ποτέ μόνος και το σπίτι του φρουρούνταν όλο το εικοσιτετράωρο από ιδιωτική εταιρεία ασφαλείας. Ήταν μια μοναδική εμπειρία, την οποία έχει περιγράψει ο Ανταίος στο βιβλίο του Οι κεραίες της εποχής μου, Καστανιώτης 2012. Κατά τη διάρκεια του διημέρου, είχα επίσης τη σπάνια ευκαιρία να συζητήσω με τον Φουέντες τις απορίες μου για το βιβλίο που μετέφραζα τότε, το Όλες οι ευτυχισμένες οικογένειες. Αν και συχνά, όταν γνωρίζει κανείς έναν συγγραφέα ή έναν καλλιτέχνη που θαυμάζει, απογοητεύεται, καθώς η φυσική παρουσία είναι αναντίστοιχη του έργου, ο Φουέντες ήταν η αντίθετη περίπτωση: ήταν εξίσου επιβλητικός με τα βιβλία του.

Ο Φουέντες αποτελεί μια πολύτιμη πύλη εισόδου σε μια μακρινή και εν πολλοίς άγνωστη σε εμάς κουλτούρα, όπως η μεξικανική. Διαβάζοντας, πόσο μάλλον μεταφράζοντας, έναν συγγραφέα αποκτά κανείς μια πρόσβαση στην κουλτούρα και την ιστορία του, όσο πανανθρώπινα και αν είναι τα θέματά του, λ.χ. η μετανάστευση, η οποία, στην περίπτωση του Φουέντες, εντοπίζεται και συγκεκριμενοποιείται στις ειδικές συνθήκες των συνόρων Μεξικού-ΗΠΑ. Ο Φουέντες με το σπάνιο λογοτεχνικό ταλέντο και την ευρυμάθεια που τον χαρακτήριζαν κινούνταν με άνεση μεταξύ Βίβλου και ελληνικής αλλά και προκολομβιανής μυθολογίας, δυτικής φιλοσοφίας και ιστορίας του Μεξικού (κυρίως της Μεξικανικής Επανάστασης και της αποτυχίας της) για να καταλήξει στο σήμερα της χώρας του, να το σχολιάσει και να το φωτίσει.

Β.Μ: Γιατί προσπαθούν εναγωνίως, αρκετοί μεξικάνοι διανοούμενοι με το έργο τους, να εξετάσουν το θέμα της αναζήτησης της μεξικανικής ταυτότητας; To βλέπουμε και στο έργο του Κάρλος Φουέντες. Άραγε μπορούμε να ορίσουμε τον όρο « μεξικανοσύνη »;

Το Μεξικό στις διάφορες συγχρονικές πτυχές του αλλά και στις ιστορικές στιγμές του είναι πανταχού παρόν στο έργο του και η αναζήτηση της μεξικανικής ταυτότητας αδιάκοπη. Θα αποφύγω να εμπλακώ σε συζητήσεις περί εθνικής ταυτότητας άλλων λαών. Η επίμονη αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας ή της «μεξικανοσύνης», όπως λέτε, από τους Μεξικανούς συγγραφείς μπορεί να υποκρύπτει ανασφάλεια σε σχέση με τις ρίζες και το βάθος αυτής της ταυτότητας ή τη δυσκολία ανεύρεσης συνεκτικών στοιχείων, λόγου χάρη, ανάμεσα στην ελίτ της Πόλης του Μεξικού, στην οποία ανήκε και ο ίδιος ο Φουέντες και η οποία έχει στραμμένο το βλέμμα της στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, και τις ατελείωτες παραγκουπόλεις που περιβάλλουν την αχανή μητρόπολη ή τις απομονωμένες κοινότητες των ιθαγενών και τις περιοχές που ελέγχονται από τα καρτέλ ναρκωτικών.

Β.Μ: Πείτε μας δυο λόγια για «Τα Κρυστάλλινα Σύνορα» αλλά και το κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο που το περιβάλλει;

Τα Κρυστάλλινα Σύνορα, σπονδυλωτό μυθιστόρημα σε εννέα διηγήματα, προσεγγίζουν τα σύνορα Μεξικού-ΗΠΑ υπό διαφορετικά πρίσματα, τα οποία μετακινούνται εκατέρωθεν της γραμμής – από τις maquilas (τα εργοστάσια συναρμολόγησης) στο βόρειο Μεξικό μέχρι το Μανχάταν. Οι ήρωες των διηγημάτων διασχίζουν την τομή των συνόρων βαδίζοντας πάνω στα χνάρια των πρώτων κατοίκων της ηπείρου που πέρασαν τον Ρίο Γκράντε-Ρίο Μπράβο πριν 30.000 χρόνια. Το βιβλίο κυκλοφόρησε στα ισπανικά πριν από είκοσι πέντε χρόνια. Παρόλο που το πρόβλημα των συνόρων, όπως και μέρος του τείχους, υπήρχε από τότε, γνώρισε μία πρωτοφανή όξυνση μετά την εκλογή Τράμπ, το 2016. Ένα επιπλέον στοιχείο στην ιδιόμορφη σχέση έλξης και απώθησης μεταξύ Μεξικού και ΗΠΑ: το Μεξικό το οποίο κήρυξε την ανεξαρτησία του από την Ισπανία το 1821, μεταξύ 1846 και 1848 δέχθηκε ένα μείζον πλήγμα όταν στον πόλεμο με τις ΗΠΑ έχασε τα μισά του εδάφη (τις σημερινές πολιτείες της Καλιφόρνιας, του Νέου Μεξικού, της Αριζόνας, της Νεβάδας, της Γιούτας, του Κολοράντο και μέρος του Ουαϊόμινγκ, και την πολιτεία του Τέξας, το οποίο κήρυξε την ανεξαρτησία του και τελικά ενσωματώθηκε στις ΗΠΑ). «Αντίθετα, οι γκρίνγκος ούτε καν θυμούνταν αυτόν τον πόλεμο, ούτε καν ήξεραν ότι ήταν άδικος», γράφει ο Φουέντες στο διήγημα «Η Λεηλασία», ενώ η παρουσία εκατομμυρίων Μεξικανών μεταναστών σε πολλές από αυτές τις αμερικανικές πλέον περιοχές «θα τους πλήρωνε με το ίδιο νόμισμα, ανακαταλαμβάνοντάς τους με απόλυτα μεξικανικά γλωσσικά, φυλετικά και γαστρονομικά όπλα».

Ένα από τα δύο σημαντικότερα, κατά τη γνώμη μου, διηγήματα είναι το ομώνυμο, όπου σε μιας εκπληκτικής έμπνευσης σκηνή, ο Μεξικανός εργάτης που έχει μεταφερθεί με αεροπλάνο στη Νέα Υόρκη για να καθαρίσει υαλοπίνακες σε ουρανοξύστες, έχει μια φευγαλέα και ατελή «επαφή» με μια Αμερικανίδα που τυχαίνει να είναι στο γραφείο της, από την άλλη πλευρά των κρυστάλλων. Το δεύτερο διήγημα, «Η Μαλιντσίν στα εργοστάσια συναρμολόγησης», ήδη από τον τίτλο, παραπέμπει στην ιστορία του Μεξικού: η Μαλιντσίν ή Λα Μαλίντσε ή δόνια Μαρίνα ήταν διερμηνέας, σύμβουλος και ερωμένη του Ισπανού κατακτητή του Μεξικού Ερνάν Κορτές. Αμφιλεγόμενη μέχρι σήμερα, θύμα (δόθηκε στον Κορτές ως σκλάβα και υποχρεώθηκε να βαφτιστεί χριστιανή), θύτης (έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κατάκτηση του Τενοτστιτλάν από τους Ισπανούς) και μητέρα του νέου Μεξικού (ο γιος της με τον Κορτές ήταν ένας από τους πρώτους μιγάδες που γεννήθηκαν μετά την κατάκτηση), μεταφέρεται στη Μαρίνα των εργοστασίων συναρμολόγησης που έχουν εγκατασταθεί κοντά στα σύνορα με τις ΗΠΑ και τα οποία χρησιμοποιούν κυρίως γυναίκες εργάτριες. «…το εργοστάσιο συναρμολόγησης έγχρωμων τηλεοράσεων, ένας αντικατοπτρισμός από απαστράπτον γυαλί και χάλυβα, σαν κρυστάλλινη φυσαλίδα. Ήταν σαν να δούλευαν περιτριγυρισμένες από διαύγεια, φωτεινότητα σχεδόν φανταστική, τόσο καθαρό και σύγχρονο ήταν το εργοστάσιο, το βιομηχανικό πάρκο, όπως έλεγαν οι διευθυντές, οι μακίλας που επέτρεπαν στους γκρίνγκος να συναρμολογούν παιχνίδια, μηχανές, έπιπλα, κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, υπολογιστές και τηλεοράσεις από μέρη που κατασκευάζονταν στις ΗΠΑ, αλλά συναρμολογούνταν στο Μεξικό με κόστος εργασίας δέκα φορές χαμηλότερο, και επέστρεφαν στην αμερικανική αγορά, από την άλλη μεριά των συνόρων, με μόνη επιβάρυνση τον φόρο προστιθέμενης αξίας: δεν ήξεραν και πολλά γι’ αυτά τα πράγματα, η Σιουδάδ Χουάρες ήταν απλώς ένα μέρος που υπήρχε δουλειά, η δουλειά που δεν υπήρχε στα χωριά της ερήμου και του βουνού, αυτή που δεν μπορούσες να βρεις στην Οαχάκα ή στην Τσιάπας ούτε καν στην πρωτεύουσα. Ακόμα και αν η αμοιβή ήταν δέκα φορές μικρότερη απ’ ό,τι στις ΗΠΑ, ήταν, όμως, δέκα φορές μεγαλύτερη από το τίποτα στο υπόλοιπο Μεξικό».

Κάρλος Φουέντες (1928-2012)

 

συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Γενάρης 2020

 

 

Μαργαρίτα Μπονάτσου

Γεννήθηκα στο Αργοστόλι, αλλά μεγάλωσα στην Αθήνα, όπου και τελείωσα τη μέση εκπαίδευση. Από το 1988 έως το 2004, με μια μικρή διακοπή, έζησα στην Ολλανδία. Επίσης, έχω ζήσει για μικρότερα χρονικά διαστήματα στο Στρασβούργο και στις Βρυξέλλες. Είμαι απόφοιτος του τμήματος Ισπανικής Γλώσσας και Κουλτούρας του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ, καθώς και του τμήματος Νεοελληνικών Σπουδών του ίδιου πανεπιστημίου. Επιπλέον, παρακολούθησα ένα έτος Λατινοαμερικανικών Σπουδών (propaedeutic diploma) στο Πανεπιστήμιο του Λέιντεν. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 έχω μεταφράσει περισσότερα από σαράντα βιβλία, κυρίως από τα ισπανικά και τα ολλανδικά. Έχω συνεργαστεί για διάφορα μεταφραστικά projects με το Υπουργείο Εξωτερικών της Κύπρου και με άλλους φορείς και ιδρύματα. Παράλληλα, έχω κάνει την έρευνα για το ντοκιμαντέρ «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης» στο πλαίσιο της Θεσσαλονίκης Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, 1997, και για δύο 45λεπτα επεισόδια με το ίδιο θέμα για την ΕΡΤ, 1998, σε σενάριο Βασίλη Βασιλικού, καθώς και για το ντοκιμαντέρ «Λεηλατώντας μια ματωμένη χώρα», 2009, με θέμα την καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς στην κατεχόμενη Κύπρο, σε σενάριο Βασίλη Βασιλικού, Τάκη Παπαγιαννίδη και δικό μου. Από το 2001 έως το 2004 ήμουν σύμβουλος Τύπου στην πρεσβεία της Κύπρου στη Χάγη. Από το 2015, δουλεύω περί τους τέσσερις μήνες τον χρόνο στα residencies για μεταφραστές των Ιδρυμάτων για τα Γράμματα των Κάτω Χωρών και της Φλάνδρας, στο Άμστερνταμ και στην Αμβέρσα, αντίστοιχα.

 

 

 

Επεξήγηση Εικόνων (αριστερά προς δεξιά)

[1] Από τα αριστερά προς τα δεξιά: οι σκηνοθέτες της σειράς Άγγελος Κοβώτσος και Απόστολος Καρακάσης, Κάρλος Φουέντες, Ανταίος Χρυσοστομίδης, στο σπίτι του Φουέντες στην Πόλη του Μεξικού, Φεβρουάριος 2008.
[2] Κάρλος Φουέντες και Άγγελος Κοβώτσος, στο σπίτι του Φουέντες στην Πόλη του Μεξικού, Φεβρουάριος 2008.
[3] Μικέλα Χαρτουλάρη, εγώ, Ανταίος Χρυσοστομίδης, Κάρλος Φουέντες, στο σπίτι του Φουέντες στην Πόλη του Μεξικού, Φεβρουάριος 2008.
[4] Μικέλα Χαρτουλάρη, Ανταίος Χρυσοστομίδης, Κάρλος Φουέντες, στον κήπο του σπιτιού του Φουέντες στην Πόλη του Μεξικού, Φεβρουάριος 2008.
[5] Άγγελος Κοβώτσος, Κάρλος Φουέντες, Ανταίος Χρυσοστομίδης, με φόντο τις περίφημες τοιχογραφίες του Ντιέγο Ριβέρα στο Προεδρικό Μέγαρο, Πόλη του Μεξικού, Φεβρουάριος 2008.
[6] Με τον Κάρλος Φουέντες στο Danubio της Πόλης του Μεξικού, Φεβρουάριος 2008.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ