Το Σύντομο Καλοκαίρι της Αναρχίας
του Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ
εκδόσεις της Εστίας
συνάντηση με τον μεταφραστή
Σπύρο Μοσκόβου
Β.Μ: Ποιος είναι ο Χανς – Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ;
Ο Εντσενσμπέργκερ είναι μέχρι σήμερα ένας από τους πιο ενδιαφέροντες διανοούμενους της μεταπολεμικής Γερμανίας. Αν σκεφθεί κανείς ότι γεννήθηκε το 1929, καταλαβαίνετε ότι το έργο του συμπυκνώνει καίριες στιγμές της γερμανικής και ευρωπαϊκής ιστορίας. Κατά βάση είναι δοκιμιογράφος και ποιητής. Το μοναδικό μυθιστόρημά του, το «Σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας» που πρωτοδημοσιεύθηκε το 1972, ήταν εντελώς αντισυμβατικό, ένα πολυφωνικό κολάζ, απόπειρα προσέγγισης μέσα από ετερόκλιτες μαρτυρίες μιας θρυλικής μορφής του ισπανικού αναρχισμού, του Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι. Το λογοτεχνικό αυτό δημιούργημα προέκυψε παράλληλα με ένα ντοκιμαντέρ για τον προλεταριακό εκείνο ήρωα που γύριζε τότε ο Εντσενσμπέργερ για τη Δυτικογερμανική Ραδιοφωνία WDR.
Β.Μ: Ποια η θεματολογία που επιλέγει και σε ποια εποχή γράφει τα έργα του;
Στα πρώτα του δοκίμια και ποιήματα τη δεκαετία του πενήντα απογύμνωνε με αμείλικτη οξυδέρκεια τη μεταπολεμική γερμανική συνείδηση, τον μικροαστισμό και την πολιτική μικρόνοια. Τη δεκαετία του εξήντα μάλιστα αναδείχθηκε σε κορυφαία μορφή της αριστερής διανόησης. Να θυμηθούμε μόνο ότι η ποιητική συλλογή του «Η υπεράσπιση των λύκων» το 1957 λειτούργησε σαν μανιφέστο μιας ποίησης που δεν είναι καθηλωμένη στην έκφραση συναισθημάτων. Ήταν η εποχή που ο συγγραφέας μας στήριζε την αριστερή εξωκοινοβουλευτική αντιπολίτευση. Αργότερα και βαθμιαία ο Εντσενσμπέργκερ απομακρύνθηκε από τον στριγκό τόνο της καταγγελίας και άρχισε να απορρίπτει τα κλειστά κοσμοείδωλα και τις βεβαιότητες. Τότε ακριβώς και ερμηνεύοντας τον ίδιο του τον εαυτό εκ των υστέρων υποστήριξε ότι υπήρξε απλώς στοχαστικός παρατηρητής της εκρηκτικής δεκαετίας του εξήντα. Κατέληξε να γίνει αυστηρός επικριτής του αριστερού πνεύματος της εποχής και κυρίως της αδυναμίας παραγωγής νέων ιδεών και απαντήσεων. Ο οργισμένος νέος έγινε «δαφνοστεφής ποιητής» του γήρατος. Πάντως παρά τον χαμαιλεοντισμό του συγγραφέα, το έργο του διατηρεί από την αρχή ως το τέλος τις σπάνιες αρετές του: ανατρεπτική προδιάθεση, αισθητική πρωτοτυπία, ειρωνική φαντασία και λόγια χάρη.
Β.Μ: Τι ρόλο διαδραμάτισε στα ισπανικά γράμματα, και όχι μόνο;
Αυτό που ξέρω είναι ότι για πολλά χρόνια ο Εντσενσμπέργεκρ ήταν από τους πιο ακριβοπληρωμένους συνεργάτες της El Pais. Εννοώ τη δεκαετία του ενενήντα κυρίως, όταν υπονόμευε με τα γραπτά του όλα τα ταμπού της ευρύτερα φιλελεύθερης κοινωνικής συναίνεσης. Τότε που παραλλήλιζε τον Σαντάμ Χουσεΐν με τον Χίτλερ, που υποστήριζε ότι η ξενηλασία δεν είναι γερμανικό αμάρτημα αλλά έχει βαθύτερες ανθρωπολογικές καταβολές, που υπενθύμιζε ότι όλοι οι πόλεμοι στην ιστορία είχαν θύματα αμάχους και όχι μόνο οι νατοϊκοί βομβαρδισμοί κατά της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Σαν να ήθελε να καταποντίσει οριστικά τα όνειρα που είχαν εμπνεύσει και τη δική του νεότητα. Δεν εκπλήσσει που την εποχή εκείνη συνόδευε συχνά τον Γερμανό πρόεδρο σε ταξίδια στο εξωτερικό. Και στη Λατινική Αμερική. Ήταν πια ένας αποστασιοποιημένος από τα πράγματα σοφός γέρων….
Β.Μ: Πείτε μας δυο λόγια για Το Σύντομο Καλοκαίρι της Αναρχίας αλλά και το κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο που λαμβάνει χώρα;
Ο αναρχισμός του Μπακούνιν είχε εμφυτευθεί ήδη τον 19ο αιώνα στην Ισπανία, μια καθυστερημένη ευρωπαϊκή χώρα που δεν παρακολουθούσε την εκβιομηχάνιση των άλλων μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών, που ζούσε ακόμα υπό μεσαιωνικές συνθήκες, με μια ατέλειωτη φτωχολογιά που ήταν έρμαιο στα χέρια των φεουδαρχών και του κλήρου. Οι ιστορικοί δεν έχουν καταλήξει σε μια οριστική ερμηνεία του γιατί ο αναρχισμός διαδόθηκε τόσο στην Ισπανία, σε σημείο που το 1936 να είναι η βασική δύναμη του αντιφασιστικού αγώνα. Ο Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι ήταν γόνος αυτού του κοινωνικού και πολιτικού κλίματος. Είχε την ικανότητα να συνεγείρει και να πείθει τα πλήθη, μάζεψε γύρω του πάμπολλους αγωνιστές και αντιτάχθηκε με το περίφημο Τάγμα Ντουρούτι στις δυνάμεις του στρατηγού Φράνκο. Ωστόσο οι αναρχικοί δεν ήταν προετοιμασμένοι για πόλεμο, το τάγμα άρχισε να ηττάται και υποχώρησε. Ούτως ή άλλως το αναρχικό κίνημα είχε εκδηλώσει ήδη τα πρώτα σημεία εκφυλισμού με τις παραχωρήσεις που έκανε για τη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας. Και σαν να μην έφθανε αυτό, ο ίδιος ο Ντουρούτι έπεσε στις 20 Νοεμβρίου του 1936 θύμα του όπλου του που κρατούσε αδέξια.
Β.Μ: Μπορούμε σήμερα, μετά από τόσα χρόνια και τόσες μαρτυρίες καταγεγραμμένες και μη, να πούμε ποιος ήταν, τι πρέσβευε, ποια ήταν η ζωή και η δράση του Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι;(το ρωτώ γιατί κυκλοφορεί πληθώρα βιβλίων για τον ίδιο, με πιο γνωστό ίσως αυτό που έγραψε ο Abel Paz)
Αξίζει να θυμηθούμε ότι ο Εντσενσμπέργκερ είχε συνεργαστεί με τον παλιό αναρχικό και αγωνιστή της αντίστασης Αβέλ Παθ, όταν προετοίμαζε το ντοκιμαντέρ και το βιβλίο για τον Ντουρούτι. Πάντως το «Σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας» δεν είναι μια ιστορική, αλλά μια λογοτεχνική βιογραφία. Συνυφαίνονται σ’ αυτήν αναμνήσεις, ομιλίες, επιστολές, συνεντεύξεις, αποσπάσματα από εφημερίδες, βιβλία και πολιτικά φυλλάδια της εποχής. Κι έτσι η ιστορία φθάνει ως εμάς σαν μια απίστευτη πολυφωνία: ζητωκραυγές, αναφιλητά, παραγγέλματα, ψίθυροι, κουτσομπολιά. Και μέσα απ’ όλα αυτά διαγράφεται η άπιαστη τελικά μορφή του προλεταριακού ήρωα Μπουεναβεντούρα Ντορούτι, ενός ήρωα όμως απ’ αυτούς που δεν βρίσκουν θέση στα σχολικά βιβλία. Ένα φτωχόπαιδο από τη Λεόν που ένιωσε την κοινωνική αδικία, έγινε μηχανικός και στέλεχος του αναρχικού κινήματος. Τι ήθελε; Ελευθερία, κοινοκτημοσύνη, ισότητα, διάλυση του παλιού κράτους. Η δράση του μοιάζει με τη σύντομη φωταψία που μπορεί να ανάψει ένα παιδικό όνειρο μέσα στους τροχούς της ιστορίας. Ύστερα από λίγο σβήνει.
Β.Μ: Πόσο σημαντικό είναι το βιβλίο για να κατανοήσουμε τα επιτεύγματα της Ισπανικής Επανάστασης και να εισέλθουμε στο κλίμα του ισπανικού εμφυλίου;
Η καταιγιστική παράταξη όλων αυτών των μαρτυριών της εποχής στο «Σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας», χωρίς παρέμβαση του συγγραφέα, χωρίς εκλογίκευση, είναι το κλειδί για να μπούμε στο κλίμα της ταραγμένης εκείνης εποχής. Ο Εντσενσμπέργκερ όμως παραθέτει και οκτώ δικές του θεωρητικές παρεμβάσεις, υποδείγματα νηφάλιας προσέγγισης των δεδομένων της εποχής. Ξεκινά από τις ρίζες του ισπανικού αναρχισμού, την ανάλυση της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης στη χώρα, συνεχίζει με τα πρώτα σκιρτήματα της καχεκτικής δημοκρατίας, την επέλαση της καταστολής του στρατηγού Φράνκο και των δυνάμεων που τον στήριζαν. Καταλήγει με την παρακμή του ίδιου του αναρχικού κινήματος μέσα από ασάφειες, εμμονές, λάθη και ασυνέπειες. Και μας θυμίζει τις εσωτερικές αντιπαραθέσεις ακόμα και στους κόλπους ενός αντιστασιακού κινήματος. Τελικά ο πιο άσπονδος εχθρός του ισπανικού αναρχισμού ήταν οι κομμουνιστές, παρά τους παρεμφερείς σκοπούς τους.
Β.Μ: Γιατί κατά τη γνώμη σας, μελετητές, ερευνητές των κοινωνικών επαναστάσεων και ανατροπών αναφέρονται τόσο συχνά στον ισπανικό εμφύλιο; Αυτό νομίζω επιβεβαιώνεται και από την πληθώρα βιβλίων, ερευνών και πονημάτων που υπάρχουν και στον ελλαδικό χώρο.
Η γαλλική επανάσταση είναι στο μεταξύ αρκετά παλιά, η ρωσική επανάσταση ξεπεράστηκε από την ιστορία σχετικά πρόσφατα, μια μεγάλη γερμανική επανάσταση δεν υπήρξε ποτέ. Έτσι εμείς οι άνθρωποι της Νότιας Ευρώπης στρεφόμαστε στο δικό μας παρελθόν τον εικοστό αιώνα. Οι δημοκρατίες στην Ισπανία, την Πορτογαλία και την Ελλάδα εδραιώθηκαν αργά, και οι τρεις χώρες γνώρισαν δικτατορίες παρά τις διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές καταβολές τους, αλλά και τους διαφορετικούς τρόπους υπέρβασής τους. Και στην Ισπανία ειδικά η δικτατορία επισφράγισε την ατυχή έκβαση ενός πολυαίμακτου εμφυλίου. Νομίζω ότι το ιστορικό αυτό δράμα κυκλοφορεί ακόμα στα γονίδιά μας.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Ιούνης 2021
Ο Σπύρος Μοσκόβου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1960. Σπούδασε κλασσική φιλολογία, βυζαντινολογία και γλωσσολογία στα πανεπιστήμια Αθηνών και Κολωνίας. Από το 1983 έχει εγκατασταθεί στην Κολωνία. Το 1989 έγινε μόνιμος συντάκτης του Ελληνικού Προγράμματος της Deutsche Welle και το 2000 διευθυντής του Ελληνικού Τμήματος. Από το 1996 είναι συνεργάτης του ένθετου ΒΙΒΛΙΑ στην εφημερίδα «Το Βήμα». Συνεργάζεται με διάφορα λογοτεχνικά περιοδικά. Έχει μεταφράσει γερμανική πεζογραφία και ποίηση (P.Handke, H.M.Enzensberger, Th.Bernhard, G.Grass, J.Sartorius)
«Όταν κάποιος πήγαινε επίσκεψη σπίτι του, εκείνος φορούσε συχνά ποδιά επειδή καθάριζε εκείνη τη στιγμή πατάτες. Η γυναίκα του δούλευε. Δεν τον πείραζε καθόλου· δεν είχε τη μανία του ανδρισμού και δεν ένιωθε ότι οι δουλειές του σπιτιού πλήγωναν τον εγωισμό του. Την άλλη μέρα έπαιρνε το πιστόλι κι έβγαινε στον δρόμο για να τα βάλει με έναν κόσμο κοινωνικής καταστολής. Το έκανε με τον ίδιο φυσικό τρόπο, όπως την προηγουμένη το βράδυ είχε αλλάξει πάνες στην κορούλα του, την Κολέτ.»
Το κλασικό πια έργο του Χανς-Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ “Το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας” είναι ένα κολάζ μαρτυριών για τη ζωή και τον θάνατο του Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι, του ηγέτη των αναρχικών και ήρωα της Ισπανικής Επανάστασης. Ο συγγραφέας μοντάρει σε ένα βιογραφικό μωσαϊκό αναμνήσεις φίλων, συγγενών και συντρόφων, ανέκδοτα, ρεπορτάζ, ομιλίες, συνεντεύξεις, επιστολές, φέιγ βολάν, αποσπάσματα εφημερίδων και προπαγανδιστικά φυλλάδια. Ανάμεσά τους ενθέτει οκτώ δικές του παρεμβάσεις για τον ισπανικό αναρχισμό και το ιστορικό και πολιτικό υπόβαθρο της εποχής, της δεκαετίας του ’30, που σημαδεύτηκε από την άνοδο του φασισμού.
Ο Ισπανός μηχανικός Ντουρούτι οργάνωνε απεργίες και απαγωγές δικαστικών, λήστευε τράπεζες, έβαζε βόμβες, έστηνε οδοφράγματα και αφοσιώθηκε με το εθελοντικό τάγμα του στον αγώνα κατά του στρατηγού Φράνκο. Φυλακίστηκε και κατέφυγε επανειλημμένα στην εξορία. Ηλέκτριζε τα πλήθη και αφιέρωσε ανεπιφύλακτα τη ζωή του στις ιδέες του. Η ζωή και η δράση του δεν έτυχαν ποτέ εξαντλητικής ιστορικής έρευνας. Ακόμα και για τον αιφνίδιο θάνατό του υπάρχουν διάφορες εκδοχές.
Στο πολυσυζητημένο ερώτημα αν το έργο αυτό του Εντσενσμπέργκερ είναι μυθιστόρημα ή ντοκουμέντο έδωσε μια απάντηση ο βιβλιοκριτικός της εφημερίδας “Frankfurter Rundschau”: «Το βιβλίο αυτό είναι πιο πλούσιο σε περιεχόμενο και πιο συναρπαστικό στην ανάγνωση από τα έργα που κυκλοφορούν σήμερα ως “μυθιστορήματα” στην αγορά». (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)
Ολόκληρο το Αφιέρωμα στον Ισπανικό Εμφύλιο, στον παρακάτω σύνδεσμο:
