Ισπανικός Εμφύλιος (1936-1939)
Διαίρεση, Διχόνοια, και Διχασμός
εκδόσεις της Εστίας
συνάντηση με τον συγγραφέα
Δημήτρη Φιλιππή
Β.Μ: Από ποια ανάγκη προέκυψε το βιβλίο «Ισπανικός Εμφύλιος (1936-1939)»;
Από την ανάγκη μιας «σύνθεσης-ανασύνθεσης» ή «επιτομής» της πληθωρικής ιστοριογραφίας για τον «ανατρεπτικό Ισπανικό 20ο αιώνα» μέσα από τη βαθιά σχισμή που προκάλεσε πρώτα ο Εμφύλιος και στη συνέχεια ο Φρανκισμός. Απευθύνεται σε φοιτητές και φιλίστορες, δηλαδή, προέκυψε από την ανάγκη να φανεί χρήσιμο και ως εγχειρίδιο.
Β.Μ: Σε ποια σημεία επικεντρώσατε την έρευνά σας;
Στα τρία Δ του υπότιλου: Διαίρεση-Διχόνοια-Διχασμός στην Ισπανία του 20ού αιώνα. Δηλαδή, μας ενδιέφερε να αναδείξουμε με ενάργεια τη διαίρεση των ισπανικών εθνοτήτων, τη διχόνοια των ισπανικών κοινωνιών και των κοινωνικών τάξεων και, τελικά, τον εθνικό Διχασμό της Ισπανίας, πριν, κατά και μετά τον Εμφύλιο. Δηλαδή, όχι μόνο τον τριετή πόλεμο στα στρατιωτικά μέτωπα, αλλά κυρίως τον διαρκή πόλεμο στα κοινωνικά μέτωπα.
Β.Μ: Ο τίτλος που προτείνετε είναι: «Ο Ισπανικός Εμφύλιος είναι η σύγκρουση της δεξιάς αντίληψης για την Ισπανία με τις αριστερές αντιλήψεις για τις Ισπανίες και, παράλληλα, η σύγκρουση αυτών των αριστερών αντιλήψεων μεταξύ τους και της κάθε μίας με τον εαυτό της». Δώστε μας λίγο το κλίμα των χρόνων (1936-1937).
Το κλίμα της διετίας που αναφέρετε (1936-37) είχε ήδη διαμορφωθεί και «αποκρυσταλλωθεί» από το γύρισμα του 19ου αιώνα στον 20ό. Ο διχασμός ανάμεσα στη ενωμένη και «ενωτική» δεξιά της «ισπανικότητας» και στην πληθυντική αριστερά της «ισπανοσύνης» έχει οδηγήσει πλέον στην αδυσώπητη ένοπλη σύγκρουση μεταξύ τους. Με τη μία πλευρά συντάσσονται και συνταυτίζονται σε αρραγές «εθνικο-πατριωτικό μπλοκ» οι αγωνιστές του «φιλοφασιστικού πραξικοπήματος της αντεπανάστασης», οι υπερασπιστές της «ισπανικότητας», δηλαδή της «μίας, καθολικής και αδιαίρετης-αταξικής «εθνικής Ισπανίας της ανατροπής». Αυτή ανατρέπει τη νόμιμη και δημοκρατικά εκλεγμένη διακυβέρνηση. Από την άλλη πλευρά είναι οι αγωνιστές ενός ανομοιογενούς και ασταθούς Λαϊκού Μετώπου της νόμιμης και δημοκρατικής διακυβέρνησης, δηλαδή οι υπερασπιστές της ομόσπονδης και ανεξίθρησκης χώρας, οι μεταρρυθμιστές της «ισπανοσύνης», οι επαναστατημένοι εργάτες και αγρότες, που συντάσσονται, χωρίς όμως εντέλει όλοι και να συνταυτίζονται μαζί της. Είναι απολύτως ακριβές, δηλαδή, ότι στον Ισπανικό Εμφύλιο συγκρούστηκαν «επί της ιβηρικής γεωγραφίας» οι κυρίαρχες ιδεολογίες του 20ού αι. (φασισμός, κομμουνισμός, αστική δημοκρατία κλπ). Μετά από την Ιβηρική η σύγκρουση «απλώς εξαπλώθηκε στον παγκόσμιο χάρτη»…
Β.Μ: Πληθώρα συγγραφέων και καλλιτεχνών γενικότερα (όχι μόνο ισπανοί) καταπιάστηκε με τα γεγονότα του εμφυλίου, όπως π.χ ο Τζορτζ Όργουελ, ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ και ο Πάμπλο Πικάσο. Συνακόλουθα υπάρχει ακόμα και σήμερα στην Ελλάδα ένας εκδοτικός οίστρος με βιβλία (λογοτεχνικά, ιστορικά, δοκίμια) που αφορούν τον ισπανικό εμφύλιο. Ποια είναι λοιπόν εκείνα τα χαρακτηριστικά (τα επιτεύγματα εάν προτιμάτε) που διεθνοποίησαν τον ισπανικό εμφύλιο και είναι άξια λόγου ακόμα και σήμερα που συζητάμε;
Κατά τον Hobsbawm, τον Ισπανικό Εμφύλιο τον διεθνοποίησε το γεγονός ότι «ενώ νίκησε η λάθος πλευρά, ήταν η ηττημένη εκείνη που κατήγαγε θρίαμβο στην πένα, το πινέλο, την κουλτούρα». Αλλά αυτό, κυρίως μετά τον Εμφύλιο και μέχρι σήμερα, που, όπως σωστά λέτε, υπάρχει αυτός ο «οίστρος». Κατά τη διάρκειά του Εμφυλίου όμως, αφενός, η Ιβηρική μετατράπηκε σε διεθνοποιημένη ζώνη στρατιωτικής δοκιμής. Αφετέρου, το λαθρεμπόριο όπλων στην εμπόλεμη Ισπανία έδινε «ανέλπιστη διέξοδο» στην τότε οικονομική κρίση και μεγάλη ανάσα στην παγκόσμια ναυτιλία. Έτσι, ενεπλάκησαν στον Ισπανικό Εμφύλιο όλες οι μεγάλες και μικρότερες δυνάμεις καταστρατηγώντας τη «διεθνή συμφωνία της μη επεμβάσεως στην Ισπανία», η οποία Ισπανία, έχοντας εκμεταλλευτεί, ως ουδέτερη, τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, διέθετε τότε μία από τις πλουσιότερες τράπεζες στον κόσμο (707 τόνους σε ράβδους χρυσού και σε ρευστό), με ένα υπολογιζόμενο θησαυροφυλάκιο 805 εκατ. δολαρίων. Το «μυθικό ποσό» βρέθηκε να το δια- χειρίζεται η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου, και σε μεγάλο μέρος του αυτό το ποσό κατέληξε στις τότε μεγάλες αντιφασιστικές δυνάμεις (ΕΣΣΔ, Αγγλία, Γαλλία, ΗΠΑ), αλλά και σε μικρότερες χώρες είτε φιλοφασιστικές, όπως π.χ. η Ελλάδα του Μεταξά, είτε αντιφασιστικές, όπως π.χ. το Μεξικό του Κάρδενας. Όλες καταστρατήγησαν το εμπάργκο και πουλούσαν όπλα στην πλευρά που ηττήθηκε, αλλά ενίοτε και στην πλευρά που νίκησε, αν και τους νικητές ενίσχυαν φανερά οι φασιστικές χώρες του Άξονα, γι’ αυτό εξάλλου και νίκησαν, εκμεταλλευόμενοι επιπρόσθετα και το κλίμα της πολιτικής του κατευνασμού…
Β.Μ: Αλήθεια πόσο δύσκολο είναι για χώρες αλλά και λαούς που δεν έχουν αποτινάξει το δικτατορικό καθεστώς με επαναστάσεις και εξεγέρσεις να αποκτήσουν συλλογική μνήμη για φρικτά γεγονότα φασιστικών γεγονότων;
Το ζήτημα της ιστορικής μνήμης, δηλαδή της διεκδίκησής της και της αποκατάστασής της, είναι κυρίως ζήτημα των χωρών που έχουν υποστεί δικτατορίες, εμφυλίους, επαναστάσεις, γενοκτονίες κλπ… Αρα λοιπόν, αυτοί οι λαοί που λέτε, έχουν συλλογική μνήμη, αναπόφευκτα δε διεκδικούν την αποκατάστασή της…
Β.Μ: Πόσο δε μάλλον όταν μιλάμε για την Ισπανία που ο εμφύλιος προϋπήρξε της δικτατορίας του Φράνκο;!
Μέχρι τώρα στην Ισπανία μιλούσαν για ιστορική μνήμη και είχαν νομοθετήσει επί τούτου. Υπήρχε ο νόμος της ιστορικής μνήμης του 2007. Αυτή τη στιγμή μιλούν για «δημοκρατική μνήμη» και συζητούν επί της νομοθεσίας της…
Β.Μ: Έχετε εκτεταμένο ερευνητικό έργο στο πεδίο της ιστορίας και του πολιτισμού της Ισπανίας (ισπανιστής). Πως είναι τα πράγματα σήμερα μετά την αποτυχία της Διαίρεσης («καταλανικό ζήτημα) που όπως αναφέρετε η πολεμική του Διχασμού συνεχίζετε στα τυπογραφεία ανάμεσα στη φιλοφρανκική και την αντιφρανκική ιστοριογραφία;
Σε ό,τι αφορά στην ιστοριογραφική διαμάχη….Το 1975, όταν πέθανε ο Φράνκο, τέθηκε το θέμα της ομαλής μετάβασης στη Δημοκρατία μέσω της επονομαζόμενης «συμφωνίας της λήθης ή της σιωπής της μνήμης», που σε πολιτικό επίπεδο σεβάστηκαν οι επίγονοι του Εμφυλίου, νικητές και ηττημένοι. Το 1986, στα 50 χρόνια του Εμφυλίου, και μετά το επίτευγμα της ομαλής μετάβασης και με ισχυροποιημένη πια τη δημοκρατία, ο ιστοριογραφικός «οίστρος» ήταν πλέον μια πραγματικότητα, καθώς η κοινωνία ήταν πλέον ώριμη να αποδεχθεί τον «πόλεμο για την μνήμη να συνεχίζεται στα τυπογραφεία». Π.χ. σήμερα βλέπουμε βιβλία αναθεωρητών ιστορικών να έχουν εκδοτική επιτυχία, χάρη και στην «κραυγή της υπερβολής» τους. Όμως, τα περισσότερα έργα της αποκαλούμενης «ιστοριογραφίας της ηττημένης πλευράς», κυρίως δε κάποιες συλλογικές εκδόσεις, είναι εκείνα που διαθέτουν με επάρκεια την ιστορική τεκμηρίωση και, ως εκ τούτου, δεν τα χαρακτηρίζει η υπερβολή και ο φανατισμός.
Σε ό,τι αφορά στο καταλανικό ζήτημα, τώρα. Όπως είπα σε άλλη ευκαιρία, σήμερα η «πληθυντική και καπιταλιστική Ισπανία» είναι, αναπόφευκτα, μια χώρα «άνιση», που όμως έχει καταφέρει σε μεγάλο βαθμό να κατακτήσει την ισονομία και να κατοχυρώσει τα πολιτικά δικαιώματα των πολιτών της. Επιπλέον, η πολιτισμική της ανάπτυξη ίσως είναι από τις πλέον δυναμικές στην Ευρώπη. Παρά το συνεχιζόμενο «καταλανικό proces», δηλαδή το πολιτικό «αίτημα-αγώνισμα απόσχισης της Καταλονίας», όπως αυτό εκφράζεται «θεαματικά» τα τελευταία χρόνια, και παρά άλλες συχνές, πλην δευτερεύουσες αντιπαραθέσεις (π.χ., για τα της μεταφοράς των οστών του Φράνκο από το μνημείο του στην Κοιλάδα των Πεσόντων ή, από την άλλη πλευρά, την αποκαθήλωση γλυπτών κάποιων προσωπικοτήτων της ηττημένης πλευράς, όπως π.χ. του Λάργκο Καμπαλιέρο από κάποιες πλατείες), η Ισπανία είναι σήμερα μια ειρηνική χώρα. Φαίνεται να έχει αφήσει πίσω της τόσο την κοινωνικο-οικονομική διχόνοια και διαίρεσή της, όσο και τον εθνικό διχασμό της, δηλαδή ό,τι την οδήγησε στον Εμφύλιο και, μετά, στον Φρανκισμό, με άλλα λόγια, ό,τι σφράγισε το μεγαλύτερο μέρος του ισπανικού 20ού αιώνα. Και μάλλον είναι έτσι, παρά ο Εμφύλιος και ο Φρανκισμός είναι κυρίως θέματα ιστοριογραφικής διαμάχης, καθώς, όπως πάντα και παντού συμβαίνει, υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, θιασώτες και νοσταλγοί, κήνσορες και θεράποντες της ιστορικής μνήμης και της λήθης. Αν αυτό αλλάξει λόγω της ανόδου του ακροδεξιού Vox (που πάντως είναι στο κλίμα της γενικής ανόδου της ακροδεξιάς στην Ευρώπη), αλλά και λόγω της συνεχιζόμενης πολύπτυχης κρίσης, νομίζω ότι, δυστυχώς, θα πρέπει να συμφωνήσουμε ότι δεν θα αλλάξει μόνο στην Ισπανία. …
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Ιούλης 2021
Ο Δημήτρης Ε. Φιλιππής γεννήθηκε στην Ενορία Κύμης, το 1961. Είναι επίκουρος καθηγητής στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (Προπτυχιακό Πρόγραμμα “Ισπανικής Γλώσσας και Πολιτισμού”). Έχει εκτεταμένο ερευνητικό έργο στο πεδίο της ιστορίας και του πολιτισμού της Ισπανίας, των σχέσεών της με την Ελλάδα και άλλες χώρες. Για τον Μεσοπόλεμο, τον Φασισμό και τον Ισπανικό Εμφύλιο έχει δημοσιεύσει πολλές μελέτες σε ελληνικά και ξένα περιοδικά καθώς και τα βιβλία: “1936: Ελλάδα και Ισπανία” (επιμ.), Πρακτικά Επιστημονικής Διημερίδας, Βιβλιόραμα-Ινστιτούτο Θερβάντες-Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 2007. “Προφασισμός, εκφασισμός, ψευδοφασισμός. Ελλάδα, Ιταλία και Ισπανία στον Μεσοπόλεμο”, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010. “Historia y Literatura. La Guerra Civil Espanola en Grecia”, Ediciones del Orto-Universidad de Minnesota, Μαδρίτη 2008. “Recuperaciόn documental. La Herencia Histόrica Espanola en Grecia/Ανάκτηση Αρχειακού Υλικού: Η Ισπανική Ιστορική Κληρονομιά στην Ελλάδα. Μέρος Α: Ισπανικός Εμφύλιος (1936-39)• Μέρος Β: Β΄ Ισπανική Δημοκρατία (1931-36). Διπλωματικά έγγραφα από το Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο του Υπ. Εξωτερικών της Ελλάδας”. Ηλεκτρονική και έντυπη έκδοση: Ministerio de Cultura de Espana-Yπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας-Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας- Foro de Formaciόn y Ediciones-Ediciones del Orto. Μαδρίτη 2010. Pedro Alvarez de Frutos-Dimitris Filippis, “La II Republica griega (1924-1935).Venizelos y la diplomacia espanola”, Universidad de Granada, Centro de Estudios Bizantinos, Neogriegos y Chipriotas, Γρανάδα 2017.
Ολόκληρο το Αφιέρωμα στον Ισπανικό Εμφύλιο, στον παρακάτω σύνδεσμο:
