Το παρακάτω κείμενο γράφτηκε με αφορμή την κυκλοφορία
του βιβλίου Αυγουστιάτικη Βροχή του Φρανθίσκο Άλβαρεθ από τις
Εκδόσεις των Συναδέλφων σε μετάφραση του Άνχελ Πέρεθ Γκονθάλεθ.
Το 1999 ο Ισπανός τραγουδοποιός και τραγουδιστής Τσίτσο Σάντσεθ Φερλόσιο (Chicho Sánchez Ferlosio) συνεργάστηκε με τον γνωστό θεατρικό θίασο Els Joglars στην ταινία Buenaventura Durruti, anarquista (Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι, αναρχικός), που σκηνοθέτησε ο Γάλλος Ζαν Λουί Κομόλι (Jean Louis Comolli) και είχε για ιστορικό σύμβουλο τον Αμπέλ Παθ (Abel Paz). Στο έργο αυτό παρακολουθούμε τις πρόβες του θιάσου για μια υποτιθέμενη θεατρική παράσταση με θέμα τη ζωή του Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι. Ο Τσίτσο εμφανίζεται ανάμεσα σε διάφορες σκηνές και, σαν τροβαδούρος εποχής, ερμηνεύει στον δρόμο τραγούδια που μνημονεύουν στιγμές της ζωής του Ντουρούτι και γεγονότα της εποχής. Αν και γράφτηκαν για την ταινία, θυμίζουν τραγούδια εποχής και συνθέτουν ένα υπέροχο Romancero de Durruti, το οποίο όμως δεν κυκλοφόρησε ποτέ δισκογραφικά.
Ακολουθούν τα εννιά τραγούδια που συγκροτούν αυτό το ιδιαίτερο “romancero”, όλα με υπότιτλους στα ισπανικά και στα ελληνικά:
Τον Ιανουάριο του 1932, μετά την αποτυχημένη εξέγερση των μεταλλωρύχων στο Άλτο Γιομπρεγάτ, πάνω από εκατό αναρχικοί και μέλη της CNT, μεταξύ αυτών κι ο Ντουρούτι, εκτοπίζονται με ένα παλιό βαπόρι, το “Μπουένος Άιρες”, στην Αφρική. Ο Ντουρούτι και κάποιοι άλλοι θα καταλήξουν στη Φουερτεβεντούρα, στα Κανάριας, από όπου θα επιστρέψουν εφτά μήνες μετά.
Στις 19 Νοεμβρίου του 1933 διεξήχθησαν γενικές εκλογές στην Ισπανία, οι οποίες ανέδειξαν στην εξουσία τα κόμματα της δεξιάς, χάρη στη συμμαχία που συγκρότησαν. Ήταν μια βαριά ήττα για τους σοσιαλιστές και τους προοδευτικούς δημοκρατικούς που κυβερνούσαν από το 1931. Το παραπάνω τραγούδι αναφέρεται σε αυτό το γεγονός.
Reforma agraria. Το 1932, η κυβέρνηση της Β’ Δημοκρατίας νομοθέτησε την Αγροτική Μεταρρύθμιση, σε μια προσπάθεια να λυθεί το ζήτημα της αγροτικής ιδιοκτησίας και εκμετάλλευσης. Ειδικά στο νότιο τμήμα της χώρας, ήταν ένα σοβαρό χρόνιο πρόβλημα, διότι η γαιοκτησία ήταν συγκεντρωμένη στα χέρια λίγων ενώ χιλιάδες εργάτες γης και αγρότες ζούσαν σε άθλιες συνθήκες. Και παρότι ο νόμος δημιούργησε μεγάλες προσδοκίες σε αυτούς, δεν εφαρμόστηκε στον βαθμό που θα επιθυμούσαν και για αυτό πολλές φορές προχώρησαν οι ίδιοι σε καταλήψεις γης. Έτσι συνέβη στο Θενιθιέντος, περιοχή της Μαδρίτης που αναφέρεται στο τραγούδι, τον Μάρτη του 1936.
Ποιος ήταν ο Τσίτσο Σάντσεθ Φερλόσιο
Ο Τσίτσο Σάντσεθ Φερλόσιο γεννήθηκε στη Μαδρίτη τον Απρίλη του 1940, μόλις έναν χρόνο μετά τη λήξη του ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου. Η μητέρα του ήταν η Ιταλίδα Λιλιάνα Φερλόσιο (Liliana Ferlosio) και ο πατέρας του ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Ραφαέλ Σάντσεθ Μάθας (Rafael Sánchez Mazas), ένας από τους ιδρυτές της Ισπανικής Φάλαγγας, του φασιστικού κόμματος που στον πόλεμο είχε εξελιχθεί σε κύρια παραστρατιωτική δύναμη του στρατοπέδου του Φράνκο και μετά θεσμοποιήθηκε από το καθεστώς των νικητών ως το μόνο νόμιμο κόμμα του, μονοπωλώντας κάθε επίσημη πολιτική δραστηριότητα στην Ισπανία. Αυτό εξηγεί το μακροσκελές όνομα που δόθηκε στον Τσίτσο όταν γεννήθηκε: Χοσέ Αντόνιο Χούλιο Ονέσιμο (José Antonio Julio Onésimo). Απόλυτος φόρος τιμής σε τρεις εμβληματικές μορφές του ισπανικού φασισμού που είχαν σκοτωθεί στην εμφύλια σύρραξη: τον Χοσέ Αντόνιο Πρίμο ντε Ριβέρα (José Antonio Primo de Rivera), τον Χούλιο Ρουίθ ντε Άλντα (Julio Ruiz de Alda) και τον Ονέσιμο Ρεδόντο (Onésimo Redondo).
Όμως, ο Χοσέ Αντόνιο Χούλιο Ονέσιμο Σάντσεθ Φερλόσιο ακολούθησε από νωρίς μια εντελώς διαφορετική πορεία από εκείνη του πατέρα του, ξεφορτώθηκε τα ονόματα που τον συνδέανε με τον φασισμό και έγινε απλά “Τσίτσο”. Σε μικρή ηλικία εντάχθηκε στις γραμμές του αντιδικτατορικού κινήματος. Υπήρξε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας (PCE) πρώτα και του μαοϊκού Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας Μαρξιστικού-Λενινιστικού (PCE m-l) αργότερα. Στα μέσα της δεκαετίας του ‘60 πραγματοποίησε ένα ταξίδι στη Λαϊκή Δημοκρατία της Αλβανίας, αλλά, απογοητευμένος από την εμπειρία, όταν επέστρεψε στην Ισπανία απομακρύνθηκε οριστικά από τον μαρξισμό λενινισμό, υιοθετώντας μια πολιτική στάση πιο κοντά στις ελευθεριακές ιδέες, την οποία και κράτησε μέχρι το τέλος της ζωής του, την 1η Ιουλίου του 2003.
Ο Τσίτσο.
Ο Τσίτσο.
Δεξιά, με γυαλιά, ο Ραφαέλ Σάντσεθ Μάθας, ο πατέρας του Τσίτσο, στη Ρώμη στην τελετή στέψης του πάπα Πίου ΙΒ’, τον Μάρτη του 1939. Φοράει το μπλε πουκάμισο της Φάλαγγας, με το κεντημένο σχέδιο ενός ζυγού και πέντε κάθετα βέλη (το σύμβολο του κόμματος).
Ο Τσίτσο είχε δυο αδερφούς και μια αδερφή. Ο μεγαλύτερος, ο Μιγκέλ, διέπρεψε ως μαθηματικός και φιλόσοφος. Ήταν σοσιαλιστής και το 1956 συνελήφθη για τη συμμετοχή του σε φοιτητικές αντικαθεστωτικές διαμαρτυρίες. Το 1957 έφυγε στην Ελβετία και γύρισε στην Ισπανία μόνο μετά τον θάνατο του Φράνκο. Ο άλλος του αδερφός, ο Ραφαέλ, υπήρξε σημαντική μορφή της σύγχρονης ισπανικής λογοτεχνίας. Στα ελληνικά έχει κυκλοφορήσει το έργο του “Ο Αλφανουί”. Εδώ βλέπουμε τον Τσίτσο στα αριστερά με τον αδερφό του Ραφαέλ στα δεξιά και έναν φίλο τους, το 1977.
Gallo rojo, gallo negro: τα τραγούδια της αντίστασης
Ο Τσίτσο αφιέρωσε όλη του τη ζωή στο τραγούδι, αλλά η εμπορική προώθηση του έργου του δεν τον απασχόλησε καθόλου και παρέμεινε πάντα έξω από τα δίκτυα του καλλιτεχνικού κατεστημένου. Έγραψε και ερμήνευσε πολλά τραγούδια, κυκλοφόρησε όμως ελάχιστους δίσκους. Ο πρώτος βγήκε το 1964, με έναν αρκετά περιπετειώδη τρόπο κι όχι στην Ισπανία.
Το καλοκαίρι του 1963, με ένα απλό μαγνητόφωνο, ο Τσίτσο ηχογράφησε στο σπίτι του στη Μαδρίτη μερικά κομμάτια, τα οποία στη συνέχεια ταξίδεψαν στη Σουηδία και κυκλοφόρησαν σε δίσκο βινυλίου υπό τον τίτλο Spanska motståndssånger. Canciones de la resistencia española (Τραγούδια της ισπανικής αντίστασης). Ήταν λίγους μήνες μετά την εκτέλεση από το καθεστώς του Φράνκο του Χουλιάν Γκριμάου (Julián Grimau), μέλους της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας, μια υπόθεση που είχε προκαλέσει μεγάλο κύμα αντιδράσεων διεθνώς. Σε πόλεις της Ευρώπης και της Λατινικής Αμερικής έγιναν πολυπληθείς διαδηλώσεις και σημαντική μερίδα του διεθνούς τύπου στράφηκε κατά της δικτατορίας του Φράνκο. Έτσι, μια μικρή ομάδα κομμουνιστών Σουηδών αποφάσισε να ταξιδέψει μέχρι τη Μαδρίτη, διασχίζοντας τη μισή Ευρώπη με ένα μαγνητόφωνο κρυμμένο κάτω από το σασί του αυτοκινήτου, για να κάνει εκείνη την ηχογράφηση. Το ρίσκο που πήραν άξιζε τον κόπο. Ο δίσκος είχε μεγάλη επιτυχία. Όμως, το όνομα του Τσίτσο, είτε ως εκτελεστή είτε ως δημιουργού και συνθέτη, δεν αναγραφόταν πουθενά, καθαρά για λόγους ασφαλείας. “Κείμενο, μουσική και ερμηνεία από έναν Ισπανό, ο οποίος για προφανείς λόγους πρέπει να παραμένει ανώνυμος”, έλεγε στο οπισθόφυλλο. Αυτό δημιούργησε την παρεξήγηση πως επρόκειτο για ανώνυμα τραγούδια της εποχής του Εμφυλίου Πολέμου, ιδιαίτερα δυο που γρήγορα μετατράπηκαν σε ύμνους των εργατικών αγώνων: το Gallo rojo, gallo negro και το A la huelga.
Συνολικά, ο δίσκος περιλαμβάνει έξι τραγούδια. Πέρα από τα δυο που αναφέρθηκαν, είναι ένα κομμάτι αφιερωμένο στον Χουλιάν Γκριμάου κι ένα αφιερωμένο στη μεγάλη απεργία των ανθρακωρύχων της Αστούριας το 1962 (τη λεγόμενη “απεργία της σιωπής”). Το 1975, λίγο μετά τον θάνατο του Φράνκο, επανακυκλοφόρησε στη Σουηδία με επιπλέον κομμάτια.
Εξώφυλλο και οπισθόφυλλο του δίσκου Canciones de la resistencia española, στην έκδοση του 1964. Το σκίτσο στο εξώφυλλο, με τους δυο κόκορες του τραγουδιού Gallo rojo, gallo negro, τον κόκκινο πίσω απ’ τα κάγκελα, τον μαύρο απ’ έξω κρατώντας τη ράβδο και το καπέλο ενός επισκόπου, είναι έργο του Χοσέ Ορτέγα (José Ortega). Ο Ορτέγα, εκφραστής του κοινωνικού ρεαλισμού στη ζωγραφική, υπήρξε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας, φυλακίστηκε από το καθεστώς του Φράνκο και έζησε πολλά χρόνια εξόριστος στη Γαλλία.
A contratiempo
Το 1978 ο Τσίτσο κυκλοφόρησε τον μοναδικό του επώνυμο δίσκο, με τίτλο A contratiempo. Περιλαμβάνονται μέσα δυο από τα παλιά του πολιτικά τραγούδια (το Gallo rojo, gallo negro και το La paloma de la paz), αλλά τα υπόλοιπα είναι καινούρια κομμάτια με αρκετά διαφορετικό χαρακτήρα, περισσότερο φιλοσοφικό ή χιουμοριστικό.
Το τραγούδι που δίνει το όνομα στο άλμπουμ (ένα ποίημα του φιλόλογου και ποιητή Αγουστίν Γαρθία Κάλβο [Agustín García Calvo]) ξεκαθαρίζει το νόημα του τίτλου: ο καλλιτέχνης ζητάει από τις καραβέλες του Κολόμβου να πάνε κόντρα στον άνεμο, κάνοντας την αντίστροφη διαδρομή και σβήνοντας τα ίχνη τους, μέχρι να γίνουν ξανά δέντρα στα βουνά, έτσι ώστε ο λεγόμενος Νέος Κόσμος να παραμείνει ως είχε πριν.
Επίσης, ακούμε στο A contratiempo πολύ ιδιαίτερα κομμάτια, όπως ένα απόσπασμα της Κόλασης της Θείας Κωμωδίας του Δάντη (στα ιταλικά) και τη μελοποίηση σε στυλ ροκ της διασκευής που έκανε ο Αγουστίν Γαρθία Κάλβο του Carmen Arvale, του άσματος των Fratres Arvales, σώμα ιερέων της αρχαίας Ρώμης (στα αρχαϊκά λατινικά).
Το συγκεκριμένο κομμάτι δεν εμφανίζεται στην πρώτη έκδοση του A contratiempo αλλά συγκαταλέγεται την ίδια χρονιά σε ένα συλλογικό άλμπουμ με τραγούδια κατά της θανατικής ποινής, με τίτλο ¡Abolición! (Κατάργηση!), και προστέθηκε στην επανέκδοση του A Contratiempo του 2007.
Εξώφυλλο του δίσκου A contratiempo.
Εξώφυλλο του δίσκου ¡Abolición!
Όσο αντέξει το σώμα
Το 1981 ο σκηνοθέτης Φερνάντο Τρουέμπα (Fernando Trueba) γύρισε ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο Mientras el cuerpo aguante (Για όσο αντέξει το σώμα), μια προσέγγιση στον μποέμ τρόπο ζωής του Τσίτσο, μέσα από συζητήσεις (περί πολιτικής και πολλών άλλων θεμάτων) και εκτελέσεις τραγουδιών (παλιών αλλά και μερικών ανέκδοτων).
Αφίσα του ντοκιμαντέρ Mientras el cuerpo aguante.
Το ντοκιμαντέρ Mientras el cuerpo aguante ολόκληρο. Χωρίς υπότιτλους.
Οι στρατιώτες της Σαλαμίνας
Λίγους μήνες πριν τον θάνατό του (Ιούλιος του 2003), ο Τσίτσο εμφανίστηκε στην ταινία του Νταβίντ Τρουέμπα (David Trueba) Οι στρατιώτες της Σαλαμίνας (Los soldados de Salamina), που βασίστηκε στο γνωστό ομώνυμο μυθιστόρημα του Χαβιέρ Θέρκας (Javier Cercas). Στην ταινία, ο Τσίτσο, υποδυόμενος τον εαυτό του, συνομιλεί με την πρωταγωνίστρια (μια δημοσιογράφο) για το ποιητικό έργο του πατέρα του, που είναι ο χαρακτήρας γύρω από τον οποίο εξελίσσεται η πλοκή.
Το 2018, ο ίδιος σκηνοθέτης έκανε ένα ντοκιμαντέρ, Si me borrara viento lo que yo canto (Αν έσβηνε ο άνεμος αυτό που τραγουδώ, στίχος από το τραγούδι Gallo rojo, gallo negro), που εξιστορεί την περιπέτεια του δίσκου Canciones de la resistencia española.
Procura que tus coplas
vayan al pueblo a parar
aunque dejen de ser tuyas
para ser de los demás
(Manuel Machado, 1874-1947)
————————————–
Φρόντισε τα στιχάκια σου /
στον λαό να καταλήξουν /
κι ας πάψουν να είναι δικά σου /
για να είναι των άλλων
(Μανουέλ Ματσάδο, 1874-1947)
Ο ταλαντούχος Τσίτσο έγραψε και ερμήνευσε δεκάδες τραγούδια που ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε να ηχογραφήσει. Μερικά είναι αυτό που ο ίδιος έλεγε “τραγούδια μιας χρήσης”: στους άρχοντες κάποιου δήμου για μια απλήρωτη εμφάνιση, ως ένδειξη αλληλεγγύης σε απολυμένους εργαζόμενους, ενάντια στα πυρηνικά απόβλητα ή του ΝΑΤΟ για ένα φεστιβάλ… Άλλα είναι πολλά γνωστά κομμάτια και ερμηνεύτηκαν από άλλους καλλιτένχες. Η λίστα είναι μεγάλη: Quilapayún, Rolando Alarcón, Soledad Bravo, Joaquín Sabina… Τα θρυλικά πολιτικά τραγούδια που έγραψε στις αρχές της δεκαετίας του ‘60 τραγουδήθηκαν πολλές φορές από ανθρώπους, ανώνυμους και μη, που δεν είχαν την παραμικρή ιδέα για την ταυτότητα του συνθέτη. Και ακόμα τραγουδιούνται. Ταυτόχρονα, ο Τσίτσο ερμήνευσε τραγούδια και ποιήματα άλλων, ανώνυμα και παραδοσιακά και τα έκανε δικά του. Ξεχωριστή συνεργασία είχε με τον Αγουστίν Γαρθία Κάλβο και με τους μουσικούς Αλμπέρτο Πέρεθ (Alberto Pérez) και Αμάνθιο Πράδα (Amancio Prada). Ο τελευταίος του αφιέρωσε, λίγο μετά τον θάνατό του, ένα εξαιρετικό άλμπουμ με τίτλο Hasta otro día, Chicho (Τα λέμε άλλη μέρα, Τσίτσο), που μπορούμε να ακούσουμε παρακάτω:
Άνχελ Πέρεθ Γκονθάλεθ
Γενάρης 2024
