ΕΜΕΙΣ
του Γεβγκένι Ζαμιάτιν
Εκδόσεις ΕΡΜΑ
μτφ. Σοφία Αυγερινού
συζήτηση με τον εκδότη
Νίκο Κατσιαούνη (εκδόσεις ΕΡΜΑ)
Στην Ελλάδα έχει εκδοθεί ένα τού βιβλίο, το «ΕΜΕΙΣ», για το οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω! Ποιος είναι λοιπόν ο συγγραφέας του θρυλικού «ΕΜΕΙΣ», Γεβγκένι Ζαμιάτιν;
Ν.ΚΑΤΣΙΑΟΥΝΗΣ: Ο Γιεβγκένι Ζαμιάτιν υπήρξε μια πολύ σημαντική φιγούρα των ρωσικών γραμμάτων τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, δηλαδή σε μια ιστορική εποχή που σφυρηλατήθηκε από τους πολέμους και τις επαναστάσεις και κατά την οποία η ιδιαίτερη συμβίωση της κουλτούρας, της βίας και της πολιτικής επέδρασε καταλυτικά στα άτομα και τις κοινωνίες.
Γεννήθηκε την 1η Φλεβάρη του 1884 στο Λεμπεντιάν, ένα αγροτικό χωριό τριακόσια χιλιόμετρα νότια της Μόσχας. Εκτός από τη γραφή, αγαπούσε ιδιαίτερα τα μαθηματικά και τις επιστήμες και σπούδασε ναυπηγός μηχανικός στο Αυτοκρατορικό Ρωσικό Ναυτικό. Μάλιστα, για κάποια χρόνια θα ασκήσει με επιτυχία το επάγγελμα. Την περίοδο των σπουδών του στην Αγία Πετρούπολη έρχεται σε επαφή με τους επαναστατικούς και ριζοσπαστικούς κύκλους και εντάσσεται στους Μπολσεβίκους. Η πολιτική στράτευση θα έχει ως αποτέλεσμα τον άγριο ξυλοδαρμό του από την αστυνομία της Οχράνα κατά τη διάρκεια των εξεγερσιακών γεγονότων του 1905 – το γεγονός αυτό πήρε αρκετή δημοσιότητα και μερικά χρόνια αργότερα θα πει ειρωνευόμενος ότι, εάν είχε κάποια σημασία το έργο του για τη ρωσική λογοτεχνία, το όφειλε στην αστυνομία της Αγίας Πετρούπολης.
Η έκρηξη της επανάστασης τον Φλεβάρη του 1917 τον βρίσκει να εργάζεται ως υπεύθυνος για τη ναυπήγηση παγοθραυστικών στην Αγγλία, την οποία αποφασίζει να εγκαταλείψει, εν μέσω βομβαρδισμών μιας ο Μεγάλος Πόλεμος ακόμη μαινόταν, με σκοπό να βιώσει την «επαναστατική ουτοπία» που πλέον άρχιζε να παίρνει σάρκα και οστά στην πατρίδα του.
Τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση ο Ζαμιάτιν δημιουργεί το κύριο πνευματικό του έργο. Η τροπή που πήραν τα πράγματα στη Σοβιετική Ένωση και η σταδιακή συγκρότηση ενός αυταρχικού καθεστώτος προκαλούν την έντονη αντίδρασή του. Η σκληρή κριτική που θα ασκήσει τον οδηγεί στην πολιτική και πνευματική απομόνωση και σταδιακά τα έργα του λογοκρίνονται και απαγορεύονται. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’20 ο Ζαμιάτιν θα επιλέξει τη σιωπή, εξακολουθώντας να υποστηρίζει με σθένος την ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης και αρνούμενος να θέσει υπό την κρίση οποιασδήποτε λογοκριτικής επιτροπής το έργο του. Τελικά, το 1931, θα καταφέρει να εγκαταλείψει τη σταλινική Ρωσία και θα εγκατασταθεί μαζί με τη γυναίκα του στη Γαλλία. Εκεί δεν βρήκε ποτέ τον παλιό του εαυτό. Έγραψε λίγα σενάρια για τον κινηματογράφο και συνεργάστηκε με τον Ζαν Ρενουάρ.
Εγκατέλειψε τον κόσμο απομονωμένος τον Μάρτιο του 1937.
Έχουμε πληροφόρηση εάν έχει συγγράψει και άλλα έργα [πέραν του «ΕΜΕΙΣ»] και τι θεματολογία είχαν αυτά; Τι φαίνεται να τον απασχολεί;
Ν.ΚΑΤΣΙΑΟΥΝΗΣ: Ο Ζαμιάτιν γράφει από πολύ νωρίς. Από τα φοιτητικά του χρόνια συμμετέχει με άρθρα σε επαναστατικά έντυπα της εποχής. Το πρώτο λογοτεχνικό του βιβλίο εκδόθηκε στη Ρωσία το 1908, χωρίς όμως να προκαλέσει κάποια ιδιαίτερη αίσθηση. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης εξορίας του, το 1912, γράφει το μυθιστόρημα Επαρχιακά, όπου σατιρίζει τον τρόπο ζωής στην ύπαιθρο, και το οποίο του χαρίζει μια πρώτη φήμη, κάνοντας αναγνωρίσιμο το όνομά του στους λογοτεχνικούς κύκλους.
Η επιστροφή του στη Ρωσία το 1917 συνοδεύεται και από την έκρηξη της δημιουργικότητάς του. Δημοσιεύει μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, διηγήματα, δίνει διαλέξεις για τη λογοτεχνία και την τέχνη, μεταφράζει λογοτεχνικά έργα, μεταξύ άλλων του Γουέλς και του Τζακ Λόντον, συμμετέχει σε λογοτεχνικές και εκδοτικές επιτροπές μαζί με κριτικούς, γλωσσολόγους και συγγραφείς πρώτης γραμμής, όπως ο Μαξίμ Γκόρκι, για τον οποίο ο Ζαμιάτιν έλεγε πως ήταν από τους σημαντικότερους ανθρώπους που γνώρισε. Το πόσο σημαντικός στάθηκε για τη ζωή του, θα επιβεβαιωνόταν λίγα χρόνια αργότερα, το 1931, όταν, μετά από προσωπική παρέμβαση του ίδιου του Γκόρκι, ο Στάλιν επέτρεψε στον Ζαμιάτιν να φύγει από τη Ρωσία.
Ο Ζαμιάτιν είχε ευρεία παιδεία, γνώριζε καλά τη ρωσική κουλτούρα και παράδοση και, ταυτόχρονα, είχε μεγάλη ευρωπαϊκή μόρφωση – ο «Άγγλος από τη Μόσχα» τον φώναζε ο Αλεξάντερ Μπλοκ. Η κριτικογραφία του χαρακτηρίζεται από μια έντονη ριζοσπαστικότητα, οξύτητα πνεύματος, έντονο χιούμορ και ειρωνεία, προτάσσοντας μια ιδιαίτερη πολιτισμική σύζευξη της φαντασίας με τη λογική και της τέχνης με την επιστήμη.
Στο κέντρο της καλλιτεχνικής του δημιουργίας έχει τοποθετήσει την ελευθερία, το άσβεστο πάθος για έρωτα και ζωή. Θεωρώντας ότι η εποχή του ακροβατούσε μεταξύ της επανάστασης και της εντροπίας, ο Ζαμιάτιν θα επιμείνει να προτάσσει την αιρετική στάση απέναντι στους καλλιτεχνικούς καθωσπρεπισμούς και τις δουλικές συμπεριφορές.
Αξίζει πάντως να σημειώσουμε ότι, εκτός από το Εμείς, το 1990 εκδίδεται στα ελληνικά η νουβέλα του Η πλημμύρα από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Η μετάφραση γίνεται από τη γαλλική έκδοση του βιβλίου.
Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο Ζαμιάτιν είναι αυτός που έκανε την αρχή για να καθιερωθεί σαν είδος η «δυστοπική λογοτεχνία»; Με την έννοια ότι επηρέασε αρκετούς συγγραφείς μετά την δημοσίευση του «ΕΜΕΙΣ»!
Ν.ΚΑΤΣΙΑΟΥΝΗΣ: Δεν είναι λίγοι αυτοί που το υποστηρίζουν. Αναμφίβολα είναι από τα πρώτα του είδους, που το καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό. Και σίγουρα επηρέασε μια πλειάδα δημιουργών που ασχολήθηκαν με τη λογοτεχνία του φανταστικού, όπως ο Τζορτζ Όργουελ, ο Άλντους Χαξλεϊ, η Άιν Ραντ, η Ούρσουλα Λε Γκεν, ο Νόρμαντ Σπίνραντ, ο Κερτ Βόνεγκατ και πολλοί άλλοι. Επιπλέον, το Εμείς έχει ασκήσει ιδιαίτερη γοητεία και επιρροή σε πολλούς δημιουργούς του κινηματογράφου και των κόμιξ.
Τι θα διαβάσουμε λοιπόν στο περιβόητο «ΕΜΕΙΣ»; Το οποίο έχει και το «μοναδικό προνόμιο» να είναι το πρώτο λογοτεχνικό έργο που απαγόρευσε η Σοβιετική Ένωση!
Ν.ΚΑΤΣΙΑΟΥΝΗΣ: Το έργο διαδραματίζεται στο πολύ μακρινό μέλλον, εκεί όπου ο σημερινός μας πολιτισμός αποτελεί μία ακόμα θαμπή σελίδα στην ανθρώπινη ιστορία. Μια τεράστια κοινωνία ανθρώπων βρίσκεται κλεισμένη μέσα σε ένα γυάλινο θόλο, προστατευμένη από τον υπόλοιπο «άγριο» κόσμο με ένα πανίσχυρο Πράσινο Τείχος. Τα πάντα σε αυτό τον κόσμο είναι καμωμένα από γυαλί και ορατά σε όλους. Η ανθρώπινη ζωή είναι ρυθμισμένη όπως η λειτουργία ενός ωρολογιακού μηχανισμού. Το παντοδύναμο Μονοκράτος και ο μεγάλος Ευεργέτης κυβερνούν και οργανώνουν τα πάντα με βάση την αυστηρή μαθηματική λογική και η ευτυχία αποτελεί ένα αυστηρά υπολογισμένο μέγεθος. Οι άνθρωποι είναι αναθρεμμένοι με το ταιηλορικό μοντέλο, έχουν απωλέσει τα ονόματά τους και έχουν μετατραπεί σε αριθμούς. Όλοι φορούν την ίδια ενδυμασία και κινούνται με στοίχιση. Στο μόνο που ξεχωρίζουν είναι οι διαφορετικοί αριθμοί που βρίσκονται τυπωμένοι στα ρούχα τους. Τα συναισθήματα ερμηνεύονται βάσει των χημικών αντιδράσεων του εγκεφάλου και η σεξουαλική δραστηριότητα είναι αυστηρά ρυθμισμένη σε συγκεκριμένη ώρα της ημέρας.
Ο αφηγητής και ήρωας του βιβλίου είναι ο Δ-503. Εργάζεται ως ανώτερος μηχανικός του Μονοκράτους και αποστολή του είναι να επιβλέψει την κατασκευή του «Ολοκληρώματος», ενός διαστημόπλοιου που θα μεταφέρει τις αξίες και τον πολιτισμό του Μονοκράτους και στους άλλους λαούς, οι οποίοι ίσως να ζουν ακόμη στην πρωτόγονη κατάσταση, γνωστή και ως Ελευθερία.
Η εξέλιξη της ιστορίας περιπλέκεται όταν ο Δ-503 γνωρίζει την Ι-330 και θα την ερωτευτεί. Αυτή θα τον μυήσει και θα τον παρασύρει σε ακόλαστες και απαγορευμένες από το Μονοκράτος πράξεις, όπως το κάπνισμα, το εναλλακτικό ντύσιμο, το αλκοόλ και το άκουσμα κλασικής μουσικής. Ο έρωτας και τα συναισθήματα ρηγματώνουν την κανονικότητα της ευταξίας και ο Δ-503 πλέον θεωρείται ασθενής για τον Μεγάλο Ευεργέτη και το καθεστώς του.
Η Ι-330 τελικά αποκαλύπτει το πραγματικό της πρόσωπο, που δεν είναι άλλο από το μέλος μιας επαναστατικής ομάδας που θέλει να βάλει ένα τέλος στη δικτατορία της λογικής και της παντοκρατορίας του Μονοκράτους. Και τότε τα πράγματα θα πάρουν μια απροσδόκητη τροπή…
Πότε εκδίδεται, τι προκαλεί η έκδοσή του (πέραν της απαγόρευσης) και γιατί θεωρείται τόσο σπουδαίο έργο;
Ν.ΚΑΤΣΙΑΟΥΝΗΣ: Το Εμείς ολοκληρώνεται από τον συγγραφέα του στα τέλη του 1920 ή στις αρχές του 1921. Απ’ ό,τι λέγεται, ο Ζαμιάτιν το διάβασε μόνο μία φορά σε λίγους φίλους του. Όπως ήταν φυσικό, η έκδοσή του στη Ρωσία απαγορεύτηκε από τους «Ευεργέτες» της επανάστασης, οι οποίοι ήδη από την εποχή εκείνη είχαν αρχίσει να συγκροτούν έναν ισχυρό μηχανισμό λογοκρισίας.
Θα κυκλοφορήσει σε μερικές χειρόγραφες κόπιες υπό άκρα μυστικότητα, και τελικά το 1924 ένα χειρόγραφο θα φτάσει στη Νέα Υόρκη, στον εκδοτικό οίκο Dutton and Company. Θα εκδοθεί την ίδια χρονιά στα αγγλικά σε μετάφραση του Ρώσου πρόσφυγα Γκρέγκορι Ζίλπουργκ. Στα ρωσικά εκδίδεται για πρώτη φορά το 1952 πάλι στη Νέα Υόρκη. Κάποια αντίτυπα περνούν κρυφά στη Ρωσία και το Εμείς διαβάζεται με ενθουσιασμό, προκαλώντας όπως ήταν φυσικό την οργή των μηχανισμών λογοκρισίας. Θα κυκλοφορήσει σε πολλές γλώσσες. Στη Ρωσία θα σχηματιστεί ένας μύθος γύρω από το Εμείς, το οποίο θα συνεχίσει να διακινείται παράνομα σε κλειστούς πνευματικούς κύκλους. Εντέλει, θα αντικρίσει την πρώτη του έκδοση στη χώρα που γράφτηκε το 1989, εβδομήντα χρόνια περίπου μετά την ολοκλήρωσή του.
Το Εμείς αποτελεί ένα έργο ορόσημο στη μυθοπλασία του φανταστικού, με μεγάλη επιδραστικότητα και θεματολογικά ιδιαίτερα τολμηρό για την εποχή του. Θα λέγαμε ότι εγκαινιάζει το είδος και δημιουργεί μια πλούσια κληρονομιά. Επιπλέον, οι πρωτοποριακές αφηγηματικές τεχνικές και η δημιουργική συνομιλία του συγγραφέα με τα σύγχρονα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής του (κυβισμός, φουτουρισμός, ρωσική πρωτοπορία κ.ά) καθιστούν το Εμείς ένα έξοχο δείγμα του λογοτεχνικού μοντερνισμού.
Την έκδοση συμπληρώνουν δυο κείμενα: της Ούρσουλα Λε Γκεν και του Τζορτζ Όργουελ. Πες μας δυο λόγια για αυτά τα κείμενα, πως τα επιλέξατε αλλά και την ιδιαίτερη σημασία τους. (Ειδικά εκείνο της Ούρσουλα Λε Γκεν το θεωρώ μανιφέστο για την λογοτεχνία και την τέχνη εν γένει!)
Ν.ΚΑΤΣΙΑΟΥΝΗΣ: Η Ούρσουλα Λε Γκεν και ο Τζορτζ Όργουελ είναι δύο συγγραφείς που επηρεάστηκαν αρκετά από τον Ζαμιάτιν και, επιπλέον, αποτελούν εμβληματικές φιγούρες της δυστοπικής λογοτεχνίας. Θεωρήσαμε ότι αυτά τα δύο κείμενα συμπληρώνουν αρμονικά το Εμείς και ότι κατά κάποιον τρόπο αποτιούν έναν φόρο τιμής στον μεγάλο Ρώσο συγγραφέα από δύο μαιτρ του είδους. Το κείμενο του Όργουελ είναι γραμμένο το 1946 και δημοσιεύτηκε στην αγγλική εφημερίδα Tribune. Ουσιαστικά αποτελεί μια βιβλιοκριτική, τη δική του ανάγνωση για το Εμείς, επισημαίνοντας παράλληλα την επιρροή που άσκησε στον Άλντους Χάξλεϊ για το δικό του δυστοπικό εγχείρημα. Βέβαια, το κείμενο έχει και μια ιδιαίτερη ιστορική σημασία, μιας και μετά από λίγο ο Όργουελ συλλαμβάνει την ιδέα για το δικό του εμβληματικό 1984, σαφώς εμπνεόμενος από τον Ζαμιάτιν.
Το κείμενο της Λε Γκεν είναι τρομερά ενδιαφέρον. Η ίδια θεωρεί το Εμείς το σημαντικότερο λογοτεχνικό έργο της επιστημονικής φαντασίας. Στο δικό της κείμενο επιχειρεί να αναδείξει το μυθιστόρημα του Ζαμιάτιν και να επισημάνει τη λογοτεχνική του αξία, καθώς και το πνευματικό και πολιτικό ήθος του συγγραφέα του. Θα λέγαμε όμως ότι παράλληλα αποτελεί ένα δριμύ κατηγορώ εναντίον κάθε μορφής λογοκρισίας και ένα «μανιφέστο» υπέρ της ελευθερίας της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Και νομίζω ότι, αν και γράφτηκε το 1973, παραμένει τραγικά επίκαιρο και για τη σημερινή μας εποχή και τη συνθήκη στην οποία βρίσκεται η σύγχρονή μας λογοτεχνία και οι δημιουργοί της.
Το βιβλίο επανεκδόθηκε ξανά (εκδόσεις ΕΡΜΑ) σε νέα μετάφραση (η οποία αποτελεί άθλο – και πολλά συγχαρητήρια αξίζουν στην μεταφράστρια Σοφία Αυγερινού), αλήθεια πως πήρες την απόφαση της επανέκδοσης, ποια σημασία της έκδοσης για τις εκδόσεις ΕΡΜΑ και πες μας και δυο λόγια για την μετάφραση!
Ν.ΚΑΤΣΙΑΟΥΝΗΣ: Η Σοφία έχει ένα ιδιαίτερο λογοτεχνικό και αισθητικό κριτήριο και μια ευρεία κουλτούρα και καλλιέργεια. Πράγματι, ανέλαβε ένα δύσκολο εγχείρημα και νομίζω τα πήγε εξαιρετικά. Στη νέα μετάφραση του Εμείς αναδεικνύονται τα έντονα ποιητικά και λυρικά μέρη του κειμένου, και αποκαλύπτονται με διάφανο τρόπο οι μοντερνιστικοί και πρωτοποριακοί πειραματισμοί του συγγραφέα – μην ξεχνάμε ότι την εποχή που γράφεται το Εμείς η ευρωπαϊκή λογοτεχνία είναι ιδιαίτερα δεκτική σε πειραματισμούς.
Η συνομιλία μου με το έργο του Ζαμιάτιν ξεκίνησε πριν μια δεκαετία περίπου. Ήμουν μέλος της παρέας των εκδόσεων Εξάρχεια, όταν το 2012 εξέδωσαν το μυθιστόρημα σε μετάφραση από τα αγγλικά της Ειρήνης Κουσκουμβεκάκη και με ένα πολύ ωραίο επίμετρο του φίλου μου Δημήτρη Κωνσταντίνου. Στο Έρμα κάναμε μια ανατύπωση της παλιάς έκδοσης. Όταν εξαντλήθηκε, είχαμε πάρει ήδη την απόφαση ότι είχε έρθει η ώρα αυτό το έργο, σαράντα χρόνια περίπου μετά την πρώτη του έκδοση το 1978 από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη επίσης από τα αγγλικά, να μεταφερθεί στη γλώσσα μας από τη μητρική του γλώσσα. Μάλιστα, η Σοφία κατά κάποιον τρόπο επίσπευσε τη διαδικασία. Της είχα αναφέρει τα σχέδιά μας και κάποια στιγμή, όταν τα πράγματα είχαν κάπως κολλήσει, σε μία συνάντησή μας μου είπε ότι έχει ήδη ξεκινήσει τη μετάφραση του Εμείς από τα ρωσικά. Έναν χρόνο περίπου μετά απ’ αυτή τη συνάντηση, θα παραλαμβάναμε τη νέα έκδοση από το τυπογραφείο.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Μάρτης 2023
