Ιστορία Κανενός
Έκκληση στις Έκπτωτες Γυναίκες
του Τσαρλς Ντίκενς
εκδόσεις Sestina
συζήτηση με την μεταφράστρια και
εκδότρια των έργων
Ευαγγελία Κουλιζάκη
Β.Μ: Για να έχει μια ροή η κουβέντα μας, προτείνω να … ξαναθυμηθούμε τον κύριο Τσαρλς Ντίκενς! Ποιοι είναι οι κυριότεροι σταθμοί της ζωής και του έργου του;
Οι κυριότεροι σταθμοί του έργου του νομίζω πως καθορίζονται από το ίδιο το έργο και την πρόσληψή του από τους αναγνώστες μέσα στον χρόνο: Όλιβερ Τουίστ, Ντέιβιντ Κόππερφιλντ, Μεγάλες Προσδοκίες, Ζοφερός Οίκος, Ιστορία Δύο Πόλεων, Η Μικρή Ντόριτ… Καθένα από τα έργα αυτά είναι, με τον τρόπο του, ένας σταθμός – τόσο ανθεκτικό που η αξία του είναι πλέον αυταπόδεικτη, κι επομένως σχεδόν ταυτόσημο με την έννοια του κλασικού. Όσο για τη ζωή του, παρά τα όσα γνωρίζουμε, αναπόφευκτα θα αυθαιρετήσουμε, προκρίνοντας ένα γεγονός ως πιο σημαντικό από κάποιο άλλο: θεωρώ ωστόσο πως η σύλληψη και φυλάκιση του πατέρα του για χρέη, καθώς και η σκοτεινή χρονική περίοδος που ακολούθησε, όταν, λόγω των περιστάσεων, υποχρεώθηκε, όντας παιδί ακόμα ο ίδιος, να δουλεύει –και μάλιστα υπό δυσμενέστατες συνθήκες– συνέβαλαν αποφασιστικά στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του και της αντίληψής του για τον κόσμο. Επίσης μια κρίσιμη καμπή ήταν ο χωρισμός από τη σύζυγό του, Κάθριν, όταν εκείνος ερωτεύτηκε την κατά πολύ νεότερή του ηθοποιό, Έλεν Τέρναν: ο Ντίκενς ήταν μια διασημότητα της εποχής του και οι επιλογές στην προσωπική του ζωή σκανδάλισαν τα βικτοριανά ήθη και προκάλεσαν αρνητική δημοσιότητα.
Β.Μ: Ποια η θεματολογία που επιλέγει και σε ποια εποχή γράφει τα έργα του;
Ο Ντίκενς ζει και γράφει στην καρδιά της βικτοριανής εποχής και αντλεί τα θέματά του απ’ τον κόσμο γύρω του, το περιβάλλον του, τους ανθρώπους μέσα σ’ αυτό και την ίδια την ανθρώπινη φύση. Δεν είναι ένας συγγραφέας αποκομμένος απ’ τα κοινωνικά ζητήματα, τον αφορούν οι ταξικές διακρίσεις, έχει ενσυναίσθηση και μπορεί να πει κανείς ότι «τίποτα ανθρώπινο δεν του είναι ξένο». Δεν απωθείται από την ηθική εξαχρείωση, τη μικρότητα, την ευτέλεια, μοιάζει εξοικειωμένος με τη σκοτεινότερη πλευρά των ανθρώπων –δεν στέκεται ως αδέκαστος κριτής απέναντί της– και πάντα ενδιαφέρεται να εμβαθύνει περισσότερο σ’ αυτήν πλευρά και να την κατανοήσει. Γράφει επίσης για τον έρωτα, τη φιλία, τις οικογενειακές σχέσεις και τις σχέσεις γενικότερα – τις περιπλοκές και τις επιπλοκές τους, συχνά μέσα από λαβυρινθώδεις πλοκές που αντανακλούν αυτήν ακριβώς την περιπλοκότητα.
Β.Μ: Τι ρόλο διαδραμάτισε στα βρετανικά (και όχι μόνο φυσικά), γράμματα και ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που κατά τη γνώμη σας τον καθιστούν τόσο σπουδαίο συγγραφέα;
Ο ρόλος του Ντίκενς στην ιστορία της λογοτεχνίας υπήρξε καθοριστικός και είναι, όπως καταλαβαίνετε, δύσκολο να τον αποτιμήσουμε εδώ, σαν να γράφαμε σχολικό εγχειρίδιο. Είναι καθοριστικός γιατί επηρέασε καθοριστικά τον τρόπο που διαβάζουμε, αφηγούμαστε και αντιλαμβανόμαστε τις ιστορίες – είτε είμαστε συγγραφείς είτε αναγνώστες είτε και τα δύο. Ο Ντίκενς είναι σπουδαίος συγγραφέας και για όλους τους λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω: λόγω της βαθιάς κατανόησής του για την ανθρώπινη φύση και τη σκοτεινή πλευρά της, αλλά και λόγω της ακλόνητης πίστης του στη φωτεινή πλευρά, στην ικανότητα των ανθρώπων για τη θυσία, την υπέρβαση, την εγκατάλειψη του εαυτού για χάρη του άλλου. Είναι σπουδαίος συγγραφέας γιατί το βλέμμα του δεν προσπερνά την ασχήμια – την αποτυπώνει χωρίς φόβο και συχνά τη μετασχηματίζει, τη μεταμορφώνει, αναδεικνύοντας μια απροσδόκητη αλήθεια της που λάμπει. Είναι σπουδαίος συγγραφέας γιατί γράφει τις δικές μας ιστορίες, όλων μαζί και του καθενός ξεχωριστά: στους ήρωες και τις ηρωίδες του αναγνωρίζουμε δικά μας στοιχεία, δικά μας συναισθήματα, τρόπους που υποφέρουμε, ερωτευόμαστε, ονειρευόμαστε – ως θραύσματα μιας μεγάλης, ενιαίας, μοναδικής αφήγησης, που μας περιλαμβάνει όλους και εξελίσσεται διαρκώς. Είναι τέλος σπουδαίος συγγραφέας και για λόγους καθαρά «τεχνικούς» – ξέρει να χειρίζεται τη γλώσσα, να χτίζει πλοκές, ατμόσφαιρα, ένταση, να πλάθει χαρακτήρες, να δημιουργεί κόσμους: απλούστατα ξέρει να γράφει.
Β.Μ: Πάμε να δούμε το πρώτο από τα δυο βιβλία που έγινε αφορμή για την συζήτησή μας. Τι θα διαβάσουμε στην περίφημη Ιστορία Κανενός.
Η Ιστορία Κανενός είναι μια παραμυθένια και –παραμυθητική– αλληγορία γραμμένη στο βικτοριανό Λονδίνο, πιο επίκαιρη από ποτέ και απροσδόκητα διαχρονική: πρόκειται για μια σύντομη ιστορία, που διαβάζεται και ως κοινωνικοπολιτικό σχόλιο για τις ταξικές διακρίσεις, την άνιση κατανομή του πλούτου και τις καταστροφικές επιπτώσεις ενός υλικού πολιτισμού φτιαγμένου για τους λίγους, όπου δεν υπάρχει καμιά μέριμνα για τους οικονομικά ασθενέστερους, οι οποίοι αντιμετωπίζονται ως μίασμα ή απειλή που πρέπει να κατασταλεί. Ο Ντίκενς συνήθιζε να κάνει νυχτερινούς περιπάτους στο Λονδίνο και συγκεκριμένα στις φτωχογειτονιές του Λονδίνου, όπου έβλεπε ανθρώπους να ζουν σε συνθήκες απόλυτης εξαθλίωσης. Η Ιστορία Κανενός προέκυψε από αυτές τις βόλτες – βόλτες που όχι μόνο δεν είχαν κανένα στοιχείο αναψυχής, αλλά αντιθέτως τον τάραξαν βαθιά και ενίσχυσαν την πεποίθησή του ότι οφείλει να μην μένει απλός παρατηρητής της δυστυχίας γύρω του: δεν αρκούσε να τη μεταφέρει και να τη σχολιάζει στις σελίδες των βιβλίων του, έπρεπε να αναλάβει δράση.
Β.Μ: Έκκληση στις Έκπτωτες Γυναίκες. Μιλήστε μας λίγο γι’ αυτήν την δράση του Ντίκενς και άλλων επιφανών γυναικών της εποχής για το διαβόητο «ΣΠΙΤΙ». Τι άλλο θα διαβάσει ο αναγνώστης στο συγκεκριμένο βιβλίο;
Στο πλαίσιο αυτής της ανάληψης δράσης ο Ντίκενς προσέγγισε τη φίλη του, Άντζελα Μπάρντετ-Κουτς, μια εκκεντρική κληρονόμο και την πλουσιότερη ίσως γυναίκα στην Αγγλία, για να φτιάξουν μαζί ένα καταφύγιο για νεαρές γυναίκες που «παραβίασαν» τα όρια της βικτοριανής ηθικής, λόγω κοινωνικής τάξης, δυσμενών συνθηκών ή «εσφαλμένων» επιλογών, όπως οι προγαμιαίες σχέσεις. Επρόκειτο για κορίτσια που εκδιώχθηκαν απ’ τα σπίτια τους, ζούσαν στους δρόμους σε συνθήκες ακραίας φτώχειας ή είχαν «εκπέσει» στην πορνεία – και το «Σπίτι» τούς προσέφερε μια δεύτερη ευκαιρία για αξιοπρεπή διαβίωση. Στο βιβλίο περιλαμβάνεται εκτενής εισαγωγή για το θέμα και ακολουθούν δύο κείμενα του Ντίκενς: μια σύντομη, «παρακλητική» επιστολή –ένα φυλλάδιο που έγραψε και μοίραζε ο ίδιος στα κορίτσια στους δρόμους, σε πτωχοκομεία και σε άσυλα, ενημερώνοντάς τα για την ύπαρξη του «Σπιτιού»– κι ένα λεπτομερές και άκρως διαφωτιστικό κείμενο που δημοσίευσε στο περιοδικό Household Words, όπου παρουσιάζει το εγχείρημα, καθώς και περιπτώσεις κοριτσιών που κατέφυγαν στο «Σπίτι». Τα κείμενα μεταφράζονται για πρώτη φορά στα ελληνικά, ενώ για την εικονογράφηση χρησιμοποιούνται έργα της περιόδου, που αναδεικνύουν τη συγκεκριμένη θεματική.
Β.Μ: Πόσο σημαντική θεωρείτε την συγκεκριμένη δράση του Ντίκενς εάν λάβουμε υπόψη μας την τραγική κατάσταση, από κάθε άποψη, της γυναικείας φύσης εκείνη την εποχή;
Σχ. Γιατί (όπως ορθά επισημαίνετε στον πρόλογο του βιβλίου) με τα σημερινά δεδομένα η εναλλακτική που δίνονταν στις γυναίκες του «ΣΠΙΤΙΟΥ» δεν απέχουν από τα πατριαρχικά πρότυπα κάθε κοινωνίας.
Πρωτίστως σημαντικό είναι, νομίζω, να τοποθετήσουμε τη δράση του Ντίκενς ακριβώς μέσα στο πλαίσιο της εποχής του – αν την αποσυνδέσουμε απ’ την εποχή του, ενδέχεται όχι απλώς να υποβαθμίσουμε τη σπουδαιότητά της, αλλά ακόμα και να την απαξιώσουμε. Όντως το πρόγραμμα του «Σπιτιού» για τα «παραστρατημένα» κορίτσια, η εναλλακτική της αξιοπρεπούς ζωής έμοιαζε με ντρεσάρισμα για οικιακή «εξημέρωση» – οι κοπέλες εκπαιδεύονταν για να γίνουν καλές μητέρες και σύζυγοι, να υιοθετήσουν δηλαδή «παραδοσιακούς» ρόλους και να προσχωρήσουν σε «ακίνδυνες» μορφές θηλυκότητας. Πρέπει να θυμόμαστε όμως ότι οποιαδήποτε άλλη δυνατότητα προσέκρουε στα όρια της πραγματικότητας: οι περισσότερες από αυτές τις κοπέλες ήταν αναλφάβητες, πάμφτωχες και κινδύνευαν να πεθάνουν –κυριολεκτικά, όχι ως σχήμα λόγου– στον δρόμο, αν επέλεγαν να μην καταφύγουν στο «Σπίτι». Επίσης εξίσου σημαντικό είναι ότι ο χώρος που έφτιαξε ο Ντίκενς, σε αντίθεση με άλλα «ιδρύματα» της εποχής –που βασίζονταν κυρίως στις έννοιες της αμαρτίας, της ενοχής και της διά βίου μεταμέλειας– δεν είχε τιμωρητικό, αλλά παιδαγωγικό χαρακτήρα – αντιμετώπιζε τις κοπέλες ισότιμα και καλλιεργούσε την πίστη στον εαυτό τους και τις ικανότητές τους.
Β.Μ: Δώστε μας λίγο το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής που γράφει τα δυο αυτά κείμενα ο σπουδαίος Βρετανός συγγραφέας, που πιστεύω θα βοηθήσει στην κατανόησή τους και θα αναδείξει περισσότερο την σπουδαιότητά τους!
Η βικτοριανή εποχή ήταν μια εποχή μεγάλων αντιφάσεων, μεγάλης κοινωνικής, οικονομικής, ταξικής ανισότητας, γεμάτη προκαταλήψεις και βαθιά συντηρητική. Η θέση της γυναίκας επίσης ήταν αυστηρά καθορισμένη, προδιαγεγραμμένη, ασφυκτική. Σ’ αυτό το πλαίσιο, τόσο τα κείμενα όσο και οι δράσεις του Ντίκενς τόλμησαν να παρουσιάσουν μια άλλη πραγματικότητα, να αμφισβητήσουν το κατεστημένο, να διευρύνουν ορίζοντες – να αναδείξουν σοβαρά κοινωνικά προβλήματα ως βαθιές κρίσεις ανθρωπισμού που καλό θα ήταν να αντιμετωπιστούν τολμηρά και αποφασιστικά, χωρίς φόβο και με διάθεση συγκρουσιακή. Όταν άνοιξε το «Σπίτι», η λονδρέζικη «καλή κοινωνία» σκανδαλίστηκε, καθώς πίστευε πως η ενασχόληση με τα κορίτσια αυτά ήταν σπατάλη χρόνου και χρημάτων, αφού οι ίδιες ευθύνονταν για τη μοίρα τους – η φτώχεια εξάλλου ισοδυναμούσε με έγκλημα ή ήταν μια ενοχλητική κατάσταση απ’ την οποία οι προνομιούχοι είτε απέστρεφαν το βλέμμα είτε απλώς αγνοούσαν ότι υπάρχει. Ο Ντίκενς στάθηκε απέναντι απ’ αυτές τις αντιλήψεις και προσπάθησε να δώσει φωνή σε όσους δεν είχαν τη δυνατότητα να ακουστούν.
Β.Μ: Έχετε πραγματοποιήσει την μετάφραση και στα δυο αυτά έργα για τα οποία συζητάμε! Αλήθεια τι συναισθήματα σας γέννησε η όλη μεταφραστική διαδικασία και τι ενδεχομένως, δυσκολίες αντιμετωπίσατε;
Η διαδικασία της μετάφρασης ενός έργου -ενός οποιουδήποτε έργου- μπορεί να είναι επίπονη και χρονοβόρα, αλλά και μια διαδικασία απ’ την οποία αντλεί κανείς μεγάλη ικανοποίηση – ιδίως όταν, όπως στη δική μου περίπτωση, πρόκειται για έργα που, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αισθάνεσαι συνδεδεμένος μαζί τους. Κάθε φορά που μεταφράζεις ένα έργο, μπαίνεις σ’ έναν κόσμο που, για να τον μεταφέρεις όσο πιστότερα γίνεται στα καθ’ ημάς, καλείσαι να αποκρυπτογραφήσεις τους κώδικές του, να εκπέμψεις στη δική του συχνότητα, να του επιτρέψεις να σε απορροφήσει και να σε ενσωματώσει. Πάντα υπάρχουν δυσκολίες –όπως ενδεχομένως γλωσσικοί ιδιωματισμοί ή συντακτικές ιδιορρυθμίες του συγγραφέα– όμως η περιπέτεια ανασύστασης μιας ατμόσφαιρας ή μιας εποχής σε γλώσσα διαφορετική απ’ αυτή που γράφτηκε παραμένει τόσο συναρπαστική ώστε σε αποζημιώνει.
Β.Μ: Πάμε λίγο να δούμε και το εκδοτικό σας εγχείρημα! Ποια ανάγκη γέννησε τις εκδόσεις Sestina; Και αλήθεια πως προκύπτει το όνομα;
Η Sestina προέκυψε από μια εσωτερική ανάγκη ανάληψης ευθύνης – της ευθύνης να επιλέγεις, να προτείνεις και να υπερασπίζεσαι τις επιλογές και τις προτάσεις σου. Προτού ξεκινήσω τη Sestina είχα πίσω μου πάνω από μια δεκαετία «παρασκηνιακής» παρουσίας στον χώρο των εκδόσεων – δουλεύοντας για άλλους εκδοτικούς οίκους ως αναγνώστρια χειρογράφων, μεταφράστρια, επιμελήτρια και υπεύθυνη λογοτεχνικών σειρών και ταξιδεύοντας σε διεθνείς εκθέσεις βιβλίου, κυρίως στο Λονδίνο (μια πόλη που αγαπώ και της οποίας οι ρυθμοί, η κουλτούρα και η ιστορία με γοητεύουν πολύ). Από ένα σημείο κι έπειτα όμως οι ιδέες που άρχισαν να αναδύονται, τα βιβλία που άρχιζαν να αχνοφαίνονται ως ιδέες στον ορίζοντα της υλοποίησής τους, έπρεπε να αυτονομηθούν και να αναλάβουν την ευθύνη της ύπαρξής τους. Κάπως έτσι γεννήθηκε η Sestina, που φέτος μπαίνει αισίως στον όγδοο χρόνο ζωής. Το όνομα προέρχεται από μια μεσαιωνική ποιητική φόρμα, στην καθιέρωση της οποίας συνέβαλαν αποφασιστικά ο Δάντης και ο Πετράρχης.
Β.Μ: Τα βιβλία, Ιστορία Κανενός ~ Έκκληση στις Έκπτωτες Γυναίκες, είναι αριστουργήματα όχι μόνο από λογοτεχνικής πλευράς αλλά και από εικαστικής: με πολύ ωραία εικονογράφηση, και χαρτί αντάξιο του γούστου των απανταχού βιβλιόφιλων! Αλήθεια ήταν και αυτό μέσα στις επιδιώξεις σας ή απλά προέκυψε;
Ευχαριστώ πολύ για τα καλά σας λόγια – το βιβλίο ως αισθητικό αντικείμενο είναι πάντοτε μέσα στις επιδιώξεις μας. Όχι όμως ως ακριβό ενδεχομένως προϊόν ενός εκδοτικού ελιτισμού, αλλά ως έκφραση της δικής μας αγάπης για τη διαδικασία της έκδοσης – το αποτέλεσμα της οποίας οφείλει να είναι, νομίζω, όσο γίνεται, προσβάσιμο στον καθένα. Δεν προκρίνω την αισθητικοποίηση του βιβλίου παρά μόνο στον βαθμό που λειτουργεί ως συνέχεια μιας μνήμης όσον αφορά στα βιβλία και την ιστορία τους και προσφέρει στον αναγνώστη μια μορφή αισθητηριακής ικανοποίησης – μέσω της αφής, της όσφρησης κ.λ.π. Ανέκαθεν πίστευα πως η σχέση μας με τα βιβλία που διαβάζουμε –κυρίως όμως με τα βιβλία που αγαπάμε– είναι (και) σωματική, συνεπώς με ενδιαφέρει πολύ στα βιβλία που εκδίδονται από τη Sestina να αντανακλάται αυτή η πεποίθηση.
Β.Μ: Αφού λοιπόν έχετε αρχίσει να μας κακομαθαίνετε, ποια είναι τα επόμενα εκδοτικά σας πλάνα;
Στα άμεσα σχέδια είναι ο εμπλουτισμός με νέους τίτλους της σειράς των εκδόσεων Η ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΚΥΡΙΑ, που είναι μια σειρά «γυναικείας» θεματολογίας με λοξή ματιά και συνομιλεί ευθέως με την εκπομπή μου στο Τρίτο Πρόγραμμα. Σ’ αυτή τη σειρά λοιπόν -που εγκαινιάστηκε μ’ ένα μικρό δοκίμιο για τις εταίρες στο Παρίσι του 19ου αιώνα- ετοιμάζω τώρα ένα εκτενέστερο λογοτεχνικό δοκίμιο για τις γυναίκες του Μπωντλαίρ – μια κατάδυση στον ψυχισμό του ποιητή και στις σχέσεις του με τις γυναίκες, από τη μητέρα του και τα κορίτσια της νύχτας του Παρισιού, έως την εταίρα Απολλωνία Σαμπατιέ και τον αμοιβαία βασανιστικό δεσμό του με τη λατρεμένη μιγάδα του, Ζαν Ντυβάλ, που αναδείχθηκε κυρίαρχη πηγή της έμπνευσής του. Γι’ αυτό το βιβλίο μετέφρασα και επιστολές του Μπωντλαίρ στη μητέρα του, καθώς και επιστολές απ’ την ερωτική του αλληλογραφία, που μεταφράζονται πρώτη φορά στα ελληνικά. Προγραμματίζεται ακόμη περισσότερος Ντίκενς –προβλέπεται εμπλουτισμός της σειράς PAMPHLETS, στην οποία ανήκουν και τα δύο κείμενα του Ντίκενς που αποτέλεσαν αφορμή γι’ αυτή τη συζήτηση–, ενώ ετοιμάζονται επίσης τίτλοι νεοελληνικής ποίησης και πεζογραφίας. Και φυσικά συνεχίζουμε με το εγχείρημά μας για τον Δάντη – το «33 στροφών», ένα καινούργιο μηνιαίο περιοδικό που βρίσκεται ήδη στο τρίτο τεύχος του και είναι αφιερωμένο εξ ολοκλήρου στον μεγάλο Φλωρεντινό ποιητή (απ’ όπου και η έμπνευση για το όνομα των εκδόσεων, όπως είπαμε προηγουμένως).
συνένταυξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Φλεβάρης 2022
Η Ευαγγελία Κουλιζάκη είναι συγγραφέας, ραδιοφωνική παραγωγός, μεταφράστρια και εκδότρια. Διευθύνει τις εκδόσεις Sestina. Επιμελείται και παρουσιάζει τις εκπομπές Η ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΚΥΡΙΑ και Η ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ ΣΚΟΤΟΥΣ, κάθε Τρίτη και Τετάρτη βράδυ, 22.30-23.00, στο Τρίτο Πρόγραμμα 90,9.
