Ο δικαστής των διαζυγίων και άλλα κωμικά ιντερμέδια
του Μιγέλ δε Θερβάντες
εκδόσεις Printa/Ροές
συζήτηση με την μεταφράστρια
Δήμητρα Παπαβασιλείου
Β.Μ: Τι αποκόμισες μελετώντας, και καταγράφοντας στην εισαγωγή του βιβλίου, τον μυθιστορηματικό βίο του Μιγέλ δε Θερβάντες;
Η απάντηση αποτελείται από δύο πολύ κλισέ αλλά και πολύ αληθινές διαπιστώσεις: ότι, όπως έχει αποδείξει πολλάκις η Ιστορία της Λογοτεχνίας, οι επιδόσεις ενός συγγραφέα στην τέχνη του δεν συμβαδίζουν πάντα με την εγκύκλιο παιδεία, τις σπουδές και τις περγαμηνές του (παλαιόθεν, μάλιστα, συνέβαινε αυτές να είναι κούφιες ή αποκομμένες από την «πραγματική ζωή», φαινόμενο που σατιρίζει και ο Θερβάντες σε ένα από τα κείμενα του τόμου)· και ότι ένας πλούσιος σε εμπειρίες, ακόμη και πολυκύμαντος και ταλανισμένος (φτωχικός και στερημένος, κατά βάση) βίος, όταν συνδυάζεται με ένα οξυδερκές πνεύμα κι ένα εγγενές αλλά και αργασμένο ταλέντο, γεννά ένα εξίσου πλούσιο και με βάθος σκέψης έργο. Πράγματι, ο Θερβάντες, σε αντίθεση με τους περισσότερους ομοτέχνους του εκείνης της εποχής, δεν φοίτησε στο πανεπιστήμιο, παρά το γεγονός μάλιστα ότι η γενέθλια πόλη του, το Αλκαλά δε Ενάρες, ήταν φημισμένη πανεπιστημιούπολη, καθώς φιλοξενούσε το ιστορικό Πανεπιστήμιο Κομπλουτένσε. Απεναντίας, από μικρή ηλικία ο μελλοντικός συγγραφέας αποκόμισε πλήθος εμπειριών χάρη στο βίο… «περιπλανώμενων Ιουδαίων» που διήγε η οικογένειά του – ίσως και κυριολεκτικά, αφού είναι πιθανό και οι δύο γονείς του να είχαν εβραϊκό αίμα, γεγονός που αντιμετωπιζόταν ρατσιστικά στην Ισπανία της εποχής. Ένας πλάνης βίος σε αναζήτηση μιας καλύτερης τύχης (ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι ο πατέρας τού Μιγέλ, πρακτικός γιατρός στο επάγγελμα, είχε φυλακιστεί για χρέη όταν ο ίδιος ήταν πέντε ετών)… Μια ανάλογη μοίρα περιπλάνησης, εκτός και εντός της Ιβηρικής Χερσονήσου, περίμενε και τον ίδιο το συγγραφέα: μια καταδικαστική απόφαση τον οδήγησε, φυγόποινο, στην Ιταλία σε νεαρή ηλικία· από κει κατατάχθηκε στην περίφημη Ισπανική Αρμάδα κι έζησε για κάποια χρόνια την περιπετειώδη ζωή του στρατιώτη της εποχής. Αν και υπέφερε από ελονοσία, πήρε μέρος στη νικηφόρα Ναυμαχία της Ναυπάκτου εναντίον των Τούρκων, όπου και έχασε το αριστερό του χέρι (γεγονός που τον ανάγκασε «να δώσει όλη τη δόξα στο δεξί», σύμφωνα με την περίφημη φράση του), αλλά και αιχμαλωτίστηκε από δουλέμπορους πειρατές της Μπαρμπαριάς κατά την επιστροφή του στην Ισπανία, για να καταλήξει σκλάβος στο Αλγέρι, όπου έμελλε να περάσει πέντε ολόκληρα χρόνια, γνωρίζοντας εκ των έσω τον οθωμανικό κόσμο (γεγονός που τον μπόλιασε, πάντως, με μεγαλύτερη ανεκτικότητα και ευρύτητα πνεύματος)… Οι περιπλανήσεις και οι περιπέτειες, ωστόσο, δεν σταμάτησαν ούτε μετά την απελευθέρωσή του και την πολυπόθητη επιστροφή στην πατρίδα – περιπέτειες που περιλαμβάνουν την άδικη, με τα σημερινά κριτήρια, φυλάκισή του για πλημμελή άσκηση καθηκόντων (κατ’ άλλη εκδοχή, υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος)· και όμως, εκεί ακριβώς, στη φυλακή (της Σεβίλλης), κατά ειρωνικό όσο και σημαίνοντα-συμβολικό τρόπο, συνέλαβε ο Θερβάντες τον πυρήνα του αριστουργήματός του, του Δον Κιχώτη…
Β.Μ: Μετά την ενασχόληση και την τριβή με το έργο του Θερβάντες, ποια πιστεύεις είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που τον καθιστούν τόσο σπουδαίο συγγραφέα;
Μιλώντας για τον Δον Κιχώτη, τις Υποδειγματικές νουβέλες και τα οκτώ σύντομα θεατρικά που περιλαμβάνονται στον τόμο Ο δικαστής των διαζυγίων και άλλα κωμικά ιντερμέδια, θα λέγαμε ότι ο Θερβάντες διακρίνεται για τη βαθιά του γνώση της ανθρώπινης φύσης εν γένει και τη βαθιά κατανόηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, των αντιφάσεων και των συγκρούσεων της κοινωνίας του καιρού του. Η διεισδυτική του ματιά ανιχνεύει –και αναδεικνύει– το γελοίο που γεννάται μέσα από τα αταίριαστα και ασυμβίβαστα στοιχεία, τις δυσαρμονίες (του ατόμου με το περιβάλλον του, των ατόμων μεταξύ τους), αλλά και τη ματαιοπονία και, πολύ συχνά, τη ματαιοδοξία του ανθρώπου γενικά και των συγκαιρινών του ειδικότερα (ας μην ξεχνάμε και την κυρίαρχη, στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα της Ισπανίας –και όχι μόνο– του Μπαρόκ, φιλοσοφία περί vanitas, περί της ματαιότητας δηλαδή των γήινων πραγμάτων). Μέσα από την οπτική του μάταιου και του εφήμερου, κάθε αγώνας, κάθε προσπάθεια, μεγάλη ή μικρή, κάθε φιλοδοξία ή και διαμάχη, καταντούν γελοία – με θεατρικούς όρους, μια κλοουνερί, συχνά με αποχρώσεις του γκροτέσκου. Ο συγγραφέας, εκφράζοντας το πνεύμα της εποχής του, συλλαμβάνει ταυτόχρονα μια διαχρονική αλήθεια που αφορά την ανθρώπινη κατάσταση, ξεφεύγοντας, ωστόσο, όχι μόνον από το θρησκευτικό πρίσμα του αυστηρού καθολικισμού της χώρας του και του καιρού του, αλλά, θα τολμούσαμε να πούμε, και από τον δυτικό τρόπο σκέψης – και όλα αυτά με όχημα το χιούμορ και τη σάτιρα, των συγχρόνων και συμπατριωτών του, των συν-ανθρώπων εν γένει και, κατά βάθος, του εαυτού του…
Β.Μ: Εάν εξαιρέσουμε τον Δον Κιχώτη, είναι τα υπόλοιπα έργα του άξια να τον κατατάξουν στους σπουδαιότερους, σε ισπανικό ή και παγκόσμιο επίπεδο, συγγραφείς, ή απλά επιβεβαιώνεται η άποψη περί συγγραφέα του ενός βιβλίου;
Η εντύπωσή μας ότι πρόκειται για «συγγραφέα του ενός βιβλίου» οφείλεται στο γεγονός ότι ο Δον Κιχώτης έχει υποσκελίσει, με το (λογοτεχνικό) μέγεθός του, τα υπόλοιπα έργα του Θερβάντες. Στην πραγματικότητα, όμως, ακόμη και αν είχε γράψει μόνο τις Υποδειγματικές νουβέλες, θα ήταν αρκετές για να του εξασφαλίσουν μια σημαίνουσα θέση στην ισπανική γραμματεία, αλλά θα τον καθιστούσαν και έναν αξιοπρόσεκτο όσο και απολαυστικό συγγραφέα για τους αναγνώστες απανταχού της Γης. Το ίδιο ισχύει, κατά τη γνώμη μου, και για τα ιντερμέδιά του, ενώ το άκρως αντίθετο συμβαίνει με τα υπόλοιπα θεατρικά του: με τις μάλλον ηθικολογικές κωμωδίες του και, κυρίως, με τις συμβατικές τραγωδίες που συνέγραψε, και οι οποίες ακολουθούν το κλασικιστικό πρότυπο. Δεν είναι εύκολο να εξηγήσουμε γιατί ο Θερβάντες χειρίστηκε συντηρητικά τα εκτενέστερα θεατρικά είδη, το ευτύχημα όμως είναι ότι στη μικρή φόρμα του ιντερμέδιου (σύντομου θεατρικού επεισοδίου, εξ ορισμού κωμικού χαρακτήρα, που παρεμβαλλόταν ανάμεσα στις πράξεις ενός «λόγιου» έργου) βρήκε πλήρη έκφραση η πνευματώδης σάτιρα που χαρακτηρίζει τον Δον Κιχώτη, αλλά και την παράδοση του πικαρέσκου, με την οποία αυτός συνδέεται άμεσα. Πρόκειται για τον αντίποδα του ιπποτικού ιδεώδους (το οποίο άλλωστε διακωμωδεί και ο Κιχώτης) και για το καθρέφτισμα της παρακμής ηθών και θεσμών, με όχημα κάποιους αντιήρωες και τις διόλου υψηλόφρονες μέριμνες και ενασχολήσεις τους.
Β.Μ: Τι θα διαβάσουμε στη συλλογή Ο δικαστής των διαζυγίων και άλλα κωμικά ιντερμέδια; Και τι πληροφορίες παίρνουμε για την κοινωνία της εποχής; (Μιλάμε για 17ο αιώνα.)
Πρόκειται για μια σειρά από ολοκληρωμένες, παρά τη μικρή φόρμα που χρησιμοποιείται, «ιστορίες», οι οποίες, παρά τις δραματουργικές αρετές τους –ή ίσως χάρη (και) σε αυτές–, μπορούν κάλλιστα να διαβαστούν ως σύντομα αφηγήματα. Τα πρόσωπα και οι καταστάσεις που συναντάμε στο βιβλίο ανήκουν σε ένα «μόνιμο φολκλόρ», απαντώνται δηλαδή στη λογοτεχνία διαχρονικά και ανεξαρτήτως συνόρων – σε βαθμό, μάλιστα, που μοιάζουν αχρονικά και ατοπικά, ενώ ταυτόχρονα διαθέτουν στέρεη υλική υπόσταση, είναι δηλαδή πολύ ισπανικά και πολύ χαρακτηριστικά του «Χρυσού Αιώνα» (;) της τύποις υπερδύναμης που ήταν η Ισπανική Αυτοκρατορία. Φωτίζουν, ακριβώς, την καρδιά της χώρας στην οποία είχε «μεταλλαχτεί» η θρυλική μεσαιωνική Ισπανία με τα ευγενή ιδανικά: τον απλό κοσμάκη, τους πληβείους, τους ανθρώπους του υποκόσμου (καταχρηστικά θα λέγαμε και του ημικόσμου, καθώς πολλοί –και πολλές– ζούσαν σε καθεστώς ημιπαρανομίας). Όλος αυτός ο συρφετός διαβιούσε σε ένα αστικοποιημένο πλέον περιβάλλον, όπου κυριαρχούσε ο ατομικισμός και θριάμβευε ο τυχοδιωκτισμός, ενώ κάθε σχέση, μεταξύ των ατόμων ή των κοινωνικών ομάδων, ρυθμιζόταν, κατά κανόνα και απαρέγκλιτα, από το χρήμα. Από τις σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν –και πρωταγωνιστούν σε σπαρταριστά επεισόδια– αντρόγυνα στα μαχαίρια, απατημένοι σύζυγοι (στους οποίους ο Θερβάντες μοιάζει να λέει, θυμοσοφικά, θελέστα και παθέστα), απατεώνες, προξενήτρες, μαστροποί και πόρνες (οι οποίοι ενσαρκώνουν, αρχετυπικά, τη βασιζόμενη στο –κοινό– συμφέρον σχέση του ζευγαριού), απροσδόκητοι αντεραστές (όπως ένας αδέκαρος στρατιώτης που επιδεικνύει πολεμικές δάφνες χωρίς κανένα αντίκρισμα και ένας επηρμένος, λόγω απολαβών και θέσης στην Εκκλησία… βοηθός νεωκόρου!), πειναλέοι γραμματιζούμενοι και αξιωματούχοι… κούτσουρα απελέκητα (καθώς, για την κοινωνία της εποχής και υπό την απειλή της Ιεράς Εξέτασης, η μόρφωση εξακολουθούσε να θεωρείται από άχρηστη έως και ύποπτη ή/και επικίνδυνη).
Β.Μ: Ποιο είναι εκείνο το χαρακτηριστικό που, κατά τη γνώμη σου, κάνει τα έργα αυτά τόσο οικεία στον σημερινό αναγνώστη;
Ο ισπανικός 17ος αιώνας ήταν, όπως φαίνεται και από τα κείμενα αυτά, μια περίοδος σκληρής δοκιμασίας για αξίες και θεσμούς (πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα ο γάμος και η συζυγική σχέση, όπως διαπιστώνεται από τα τρία εκ των οκτώ κειμένων), αλλά και φτωχοποίησης, περιθωριοποίησης και προσπάθειας για επιβίωση με κάθε μέσο για μεγάλη μερίδα του πληθυσμού. Ο Θερβάντες μάς δείχνει έναν κόσμο σε αναβρασμό και σε κρίση, έναν κόσμο όπου οι βεβαιότητες έχουν καταργηθεί και καταλυθεί, περίπου όπως συμβαίνει και σήμερα, σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο. Μοιάζουν δηλαδή, κατά ειρωνικό τρόπο, τα κείμενα αυτά, αν και γραμμένα αιώνες πριν και πολύ ισπανικά, με πρώιμες αντανακλάσεις της δικής, παγκοσμιοποιημένης εποχής – και ως τέτοιες μπορούν, ίσως, να μας βοηθήσουν να την κατανοήσουμε καλύτερα.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Οκτώβρης 2021
Δήμητρα Παπαβασιλείου
(Νάξος 1977). Μεγάλωσε στην Αθήνα. Σπούδασε Θεατρολογία και Μετάφραση – Μεταφρασεολογία και εργάζεται ως μεταφράστρια και επιμελήτρια εκδόσεων. Έχει μεταφράσει δοκίμια τέχνης και ιστορίας των πολιτισμών, λιμπρέτα, καθώς και ισπανόφωνη λογοτεχνία (Ρομπέρτο Αρλτ, Οράσιο Κιρόγα, Σέσαρ Βαγιέχο, Χοσέ Εουστάσιο Ριβερα, τους Διαλόγους του Χόρχε Λουίς Μπόρχες και Ερνέστο Σάμπατο, κ.ά).
