περιοδικό μαρξιστική σκέψη
τόμος 30
σύγχρονη Κούβα
συνάντηση με τον Χρίστο Κεφαλή
Β.Μ: Δώστε μας συνοπτικά το προφίλ της σύγχρονης Κούβας.
Η σύγχρονη Κούβα είναι το αποτέλεσμα τριών διαδικασιών που επέδρασαν καθοριστικά στην πορεία της χώρας τα τελευταία 60 χρόνια μετασχηματίζοντας ριζικά την κουβανική κοινωνία.
Η πρώτη είναι η επανάσταση του 1953-1959, η οποία εμπνεύστηκε από τα ιδανικά του αντιιμπεριαλισμού και σε συνέχεια του σοσιαλισμού. Η επανάσταση έφερε στην Κούβα την κοινωνική ισότητα, δίνοντας τη δυνατότητα να διασφαλιστεί μιας ικανοποιητική ζωή για όλους. Επιλύθηκαν προβλήματα όπως η καθολική πρόσβαση στην εκπαίδευση, την υγεία, την εργασία, τη στέγαση, τα οποία δεν έχουν επιλυθεί σε χώρες με ανάλογο επίπεδο ανάπτυξης όπως η Κούβα. Φυσικά δεν έλειψαν προβλήματα και αποτυχίες, συνολικά όμως τα 1990 η πορεία ήταν θετική. Γι’ αυτό μαρτυρά και το υψηλό γόητρο της επανάστασης και των ιστορικών ηγετών της, του Φιντέλ και του Τσε, που ενέπνευσαν τα επαναστατικά κινήματα διεθνώς, ιδιαίτερα στις χώρες του Τρίτου Κόσμου.
Η δεύτερη διαδικασία, που άφησε βαθιά και επώδυνα ίχνη, είναι οι συνέπειες από την κατάρρευση του σοσιαλιστικού μπλοκ, η οποία συνδυάστηκε με την ένταση του αμερικάνικου εμπάργκο. Η κατάρρευση των διεθνών στηριγμάτων της χώρας επέφερε μια οξεία κρίση, με δραματική μείωση του ΑΕΠ, καταστροφή βιομηχανιών, τεράστιες ελλείψεις σε είδης διατροφής και πρώτες ύλες. Αυτή ήταν η λεγόμενη «Ειδική Περίοδος», που κράτησε από το 1990 ως το 2005. Δεν ήταν λίγοι όσοι πρόβλεπαν τότε ότι η Κούβα θα έχει την ίδια τύχη με τις άλλες χώρες του σοσιαλιστικού μπλοκ.
Η τρίτη διαδικασία ήταν η επίπονη αλλά και ηρωική προσπάθεια να ξεπεραστεί αυτή η κρίση, χωρίς να ακυρωθούν τα επιτεύγματα της επανάστασης, αποφεύγοντας την κατάρρευση και την επιστροφή στον καπιταλισμό. Αυτή η προσπάθεια στέφθηκε με επιτυχία, είχε όμως ως αποτέλεσμα σημαντικές αλλαγές στην κουβανική οικονομία και την κοινωνία, αρχικά εν μέρει απρόβλεπτες. Υπήρξε ένα σημαντικό άνοιγμα στην αγορά και τις ξένες επενδύσεις, ενώ αναδύθηκε ένας ιδιωτικός τομέας από μικρούς και μεσαίους επιχειρηματίες, που απασχολεί περί το 15% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού, ίσως και περισσότερο. Αυξήθηκε ο ρόλος των υπηρεσιών, δόθηκε έμφαση σε τομείς όπως ο τουρισμός και η φαρμακευτική βιομηχανία και βιοτεχνολογία και δρομολογήθηκε ένας μετασχηματισμός της γεωργίας σε συνεταιριστικές γραμμές, ενώ δόθηκε προωθήθηκε η βιώσιμη και οικολογική ανάπτυξη.
Αυτές οι αλλαγές ήταν αναγκαίες. Ήταν αδύνατο να διατηρηθεί η προηγούμενη «σοσιαλιστική δομή» σε συνθήκες παγκόσμιας κυριαρχίας του καπιταλισμού, δεδομένου μάλιστα ότι η δομή αυτή παρουσίαζε σημαντικές δυσαναλογίες (η μονομερής εστίαση στη ζάχαρη) και γραφειοκρατικές στρεβλώσεις (χαμηλή παραγωγικότητα, επιδοτήσεις αναποτελεσματικών επιχειρήσεων, κοκ). Επιπλέον, είναι σημαντικό ότι τα μέτρα που πάρθηκαν αναγνωρίστηκαν ρητά από την κουβανική ηγεσία ως υποχωρήσεις στον καπιταλισμό που πρέπει να κρατηθούν σε κάποια όρια, σε αντίθεση, π.χ., με τη συσκότισή τους από την ηγεσία Γκορμπατσόφ με τα άκαιρα συνθήματα περί «περισσότερου σοσιαλισμού», κοκ. Το συνολικό τους αποτέλεσμα ήταν να φέρουν την κουβανική κοινωνία σε ένα σταυροδρόμι, όπου ναι μεν η κληρονομιά της επανάστασης διατηρείται ζωντανή αλλά η χώρα βρίσκεται αντιμέτωπη με σοβαρές αντιθέσεις και μεγάλες προκλήσεις.
Β.Μ: Σε ποιους τομείς εστιάζονται τα κυριότερα επιτεύγματα της χώρας; Πού εντοπίζονται τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει και πώς μπορεί να επιδράσουν στη μετέπειτα πορεία της;
Αν μιλάμε στενά για την οικονομία, η Κούβα βασίζεται σήμερα σε τομείς όπως ο τουρισμός, η παροχή ιατρικών υπηρεσιών σε ξένες χώρες, η φαρμακοβιομηχανία και το νικέλιο. Τα προβλήματά της εστιάζονται στην αναποτελεσματικότητα ενός σημαντικού μέρους των κρατικών επιχειρήσεων, τις ελλιπείς υποδομές και τη μη επίτευξη διατροφικής επάρκειας.
Συνολικά η Κούβα ήταν πριν την επανάσταση μια «μέσου-υψηλού» επιπέδου ανάπτυξης χώρα για τα δεδομένα της Λατινικής Αμερικής, κάτω από Μεξικό, Αργεντινή, Βραζιλία, κ.ά., και μια χαμηλού επιπέδου ανάπτυξης χώρα συγκρινόμενη με τις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες. Λόγω των συνεπειών της κατάρρευσης του σοσιαλιστικού μπλοκ και του αμερικάνικου εμπάργκο, αυτή η εικόνα διατηρείται και σήμερα. Ωστόσο, η επανάσταση άλλαξε τον τύπο των οικονομικών σχέσεων και επακόλουθα τον τρόπο αξιοποίησης και διανομής των διαθέσιμων πόρων. Αυτό δίνει μια ενδιαφέρουσα δυνατότητα σύγκρισης με χώρες αντίστοιχου επιπέδου ή και με προηγμένες σε σημαντικούς δείκτες, που συνδέονται με το επίπεδο ζωής. Σε αυτό το πλαίσιο, η Κούβα έχει να επιδείξει σημαντικά επιτεύγματα, καταδεικνύοντας πώς ένα μοντέλο σοσιαλιστικής αξιοποίησης και διανομής των πόρων μπορεί να ωφελήσει ουσιαστικά το γενικό πληθυσμό.
Στην Κούβα, χάρη στην επανάσταση, ο αναλφαβητισμός εξαλείφθηκε· το ποσοστό των αναλφάβητων είναι σήμερα 0,1%. Εξασφαλίστηκε δωρεάν πρόσβαση του πληθυσμού σε μια υψηλού επιπέδου παιδεία και υγεία, καθώς και μια σειρά ακόμη κοινωνικές (στέγαση, διατροφή) και πολιτιστικές παροχές. Η Κούβα είναι σήμερα η πρώτη χώρα στον κόσμο σε αναλογία γιατρών, 67 ανά 10.000 κατοίκους.
Για να παραθέσω μερικά ακόμη στοιχεία, σήμερα το ποσοστό θνησιμότητας παιδιών κάτω των 5 ετών στην Κούβα είναι 5 ‰. Στον Καναδά είναι το ίδιο, 5 ‰, στην Ελλάδα 3,8 ‰, ενώ στις ΗΠΑ 6,5 και, σε παραπλήσιες με την Κούβα χώρες, 12,7 ‰ στο Μεξικό και 28,8 ‰ στη Δομινικανή Δημοκρατία. Το 2018 το προσδόκιμο ζωής στην Κούβα ήταν 78,6 χρόνια (80,6 για τις γυναίκες και 76,7 για τους άνδρες), ενώ των ΗΠΑ 78,9, της Φιλανδίας 81,7, και από την άλλη, του Μεξικού 75, της Δομινικανής Δημοκρατίας 73,9 και της Αϊτής μόλις 63,7 χρόνια. Τέλος, από το 2015 η Κούβα είναι η πρώτη χώρα στον κόσμο που πέτυχε να εξαλείψει τη μετάδοση του AIDS και της σύφιλης από μητέρα σε παιδί, λαμβάνοντας πιστοποίηση από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας γι’ αυτό το επίτευγμα.
Η Κούβα είναι ακόμη μια από τις ελάχιστες χώρες στην περιοχή της και παγκόσμια όπου η δασική κάλυψη αυξάνεται σταθερά. Από 14% που ήταν το 1959, λόγω της συστηματικής αποψίλωσής της με τη μονοκαλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου, σήμερα, χάρη στη συστηματική πολιτική αναδάσωσης, είναι πάνω από 30%.
Από την άλλη μεριά, αυτό που εφαρμόζεται τώρα στην Κούβα είναι μια πολιτική παρόμοια με τη ΝΕΠ του Λένιν, η οποία, με τα ανοίγματα στην αγορά, κ.λπ., οδηγεί στην επανεμφάνιση των τάξεων και των ταξικών αντιθέσεων. Σε αυτό το πλαίσιο, προβλήματα όπως ο γραφειοκρατισμός, η χαμηλή παραγωγικότητα, κ.λπ., αποκτούν μια διαφορετική σημασία από αυτή που είχαν, ας πούμε, στη δεκαετία του 1970 ή του 1980. Καθώς αναπτύσσεται ένας ανταγωνισμός ανάμεσα στον κρατικό και τον ιδιωτικό τομέα, οι στρεβλώσεις αυτές μπορεί να υπονομεύσουν την ικανότητα του κουβανικού κράτους να υποστηρίζει τις κοινωνικές παροχές στον πληθυσμό και μακροχρόνια να δώσουν την υπεροχή στον ιδιωτικό τομέα.
Ένα βασικό μέτρο που υιοθετήθηκε στη διάρκεια της Ειδικής Περιόδου, για λόγους εισροής συναλλάγματος στη χώρα, ήταν η δυνατότητα των Κουβανών εμιγκρέδων στο Μαϊάμι να στέλνουν δολάρια στους συγγενείς τους στην Κούβα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθεί στην Κούβα ένα σύστημα διπλού νομίσματος: το πέσο (CUP) και το μετατρέψιμο πέσο (CUC). Το μετατρέψιμο πέσο έχει αναλογία 1:1 με το δολάριο, ενώ η αναλογία του με το πέσο είναι 1:24 στην αγορά, αλλά 1:1 στα κρατικά λογιστικά βιβλία. Πρόκειται για μια κατάσταση που εντείνει την κοινωνικές ανισότητες, καθώς μόνο ένα μέρος των εργαζομένων έχει πρόσβαση σε δολάρια ή μετατρέψιμα πέσο, αλλά και τις στρεβλώσεις στην οικονομία, καθώς οι κρατικές επιχειρήσεις συναλλάσσονται με μια ψευδή ισοτιμία. Από το 2013 έχει αναγγελθεί το πέρασμα σε ένα ενιαίο νόμισμα, χωρίς όμως να έχει γίνει ακόμη κάτι, κυρίως λόγω του φόβου για τις κοινωνικές επιπτώσεις αυτής της αλλαγής (χρεοκοπίες επιχειρήσεων, ανεργία, κ.ά.). Επίσης, η Κούβα διατηρεί ένα σύστημα δελτίου που διασφαλίζει βασικά τρόφιμα σε όλο τον πληθυσμό, είναι όμως κοινή η αίσθηση ότι με τις ανισότητες που αναπτύσσονται αυτό θα έπρεπε να αντικατασταθεί με ένα σύστημα μέριμνας για τα πιο πιεζόμενα στρώματα. Και εδώ επίσης δεν έχει γίνει κάτι.
Δεν θα επεκταθώ άλλο σε αυτά τα ζητήματα, στο τεύχος της «Μαρξιστικής Σκέψης» υπάρχουν αρκετά άρθρα που τα συζητούν. Θα προσθέσω μόνο ότι ενώ οι κίνδυνοι για την κουβανική επανάσταση στην παρούσα φάση είναι ορατοί, δεν είναι καθόλου μοιραία μια αρνητική έκβαση. Η κουβανική κυβέρνηση έχει προσπαθήσει ως τώρα να περιορίσει με διοικητικά μέτρα τον ιδιωτικό τομέα, με κάποια επιτυχία. Μακροχρόνια όμως η έκβαση θα κριθεί από το αν ο κρατικός τομέας θα μπορέσει να εκσυγχρονιστεί και να διατηρήσει έτσι μια πραγματική υπεροχή και εποπτεία απέναντι στην αγορά.
Β.Μ: Τι διαχωρίζει το σύστημα υγείας της Κούβας από τα συστήματα του υπόλοιπου κόσμου;
Το σύστημα υγείας της Κούβας δομείται σε τρία επίπεδα. Το πρώτο είναι το τοπικό επίπεδο των Consultorios (Συμβουλευτικά Γραφεία), το οποίο καλύπτει το 99% των Κουβανών. Ένα τέτοιο γραφείο απασχολεί συνήθως ένα οικογενειακό γιατρό και μια νοσοκόμα, εξυπηρετώντας μια γειτονιά 600 ατόμων. Εκεί καταφεύγουν πρώτα όσοι αρρωσταίνουν για ιατρική φροντίδα, ενώ ο γιατρός ανά τακτά διαστήματα επισκέπτεται τους περίοικους, τους εξετάζει και δίνει συμβουλές για τη βελτίωση της υγείας τους.
Το δεύτερο επίπεδο είναι οι πολυκλινικές (Ρolyclínicos). Στα τέλη της δεκαετίας του 2000 η Κούβα διέθετε 492 πολυκλινικές, με 83 στην Αβάνα. Κάθε πολυκλινική αναπτύσσει προγράμματα για 30 έως 40 συμβουλευτικά γραφεία, παρέχοντας περίθαλψη σε ασθενείς των οποίων η ασθένεια μπορεί να αντιμετωπιστεί σε μερικές ώρες.
Τέλος, στο τρίτο επίπεδο των νοσοκομείων, παραπέμπονται οι σοβαρές περιπτώσεις που χρειάζονται εξειδικευμένη ιατρική φροντίδα.
Το κύριο διακριτικό του κουβανικού συστήματος υγείας είναι ότι η έμφαση στο πέφτει στο πρωτοβάθμιο επίπεδο και εστιάζει στην πρόληψη παρά στη θεραπεία. Σύμφωνα με τις στατιστικές, το 97% της ιατρικής περίθαλψης προέρχεται από τους οικογενειακούς γιατρούς. Αυτό έχει επιτρέψει στην Κούβα να πετυχαίνει θεαματικά αποτελέσματα με μικρούς συγκριτικά πόρους· ενδεικτικά η δαπάνη υγείας στην Κούβα το 2005 ήταν 193 δολάρια ανά άτομο, ενώ στις ΗΠΑ 4.540 δολάρια. Παρ’ όλα αυτά, δεκάδες εκατομμύρια Αμερικανοί παρέμεναν ανασφάλιστοι, καθώς οι πόροι δαπανούνταν στην πολυφαρμακία, τα μπόνους των μεγαλογιατρών, αντιπαραγωγικές δαπάνες διαφήμισης, κ.ά.
Η έμφαση στην πρόληψη και την τοπική βαθμίδα δικαιώθηκε από την εμπειρία της πανδημίας του COVID-19, όπου η Κούβα έχει πετύχει πολύ καλά αποτελέσματα. Αντίστοιχα έγιναν αισθητά τα κενά των συστημάτων υγείας των δυτικών χωρών, που έχουν παραμελήσει πλήρως αυτό το επίπεδο.
Β.Μ: Οι Κουβανοί γιατροί έδωσαν αλλεπάλληλες μάχες πρώτα με τον Έμπολα και τώρα με την πανδημία που κορονοϊού. Παρόλα αυτά βρέθηκαν αρκετοί καλοθελητές (και εγχώριοι) να συνταχτούν με τις ειδικές αποστολές παραπληροφόρησης των Η.Π.Α.. Γιατί συμβαίνει κατά την άποψή σας αυτό;
Η Κούβα έχει μια πραγματικά εντυπωσιακή και επιβλητική, σε σύγκριση με τα μεγέθη της, συνδρομή στη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας παγκόσμια και ιδιαίτερα σε χώρες του Τρίτου Κόσμου. Η Κούβα συνεισέφερε καθοριστικά στην αντιμετώπιση της επιδημίας του Έμπολα στην Αφρική, αλλά και της χολέρας μετά από το σεισμό του 2010 στην Αϊτή και σε άλλες παρόμοιες κρίσεις, όπως άλλωστε και στην πανδημία του κορονοϊού. Ταυτόχρονα, κουβανικά προγράμματα όπως η Επιχείρηση Θαύμα έχουν βοηθήσει στην αποκατάσταση των προβλημάτων όρασης εκατομμυρίων ανθρώπων σε χώρες του Τρίτου Κόσμου.
Μια άλλη σημαντική πλευρά είναι η λειτουργία στην Αβάνα της Λατινοαμερικάνικης Σχολής Ιατρικής (ELAM). Από το 1999, όταν ιδρύθηκε, έχουν αποφοιτήσει πάνω από 20.000 γιατροί από 113 χώρες, κυρίως του Τρίτου Κόσμου, αλλά ακόμη και από τις ΗΠΑ.
Οι ΗΠΑ αλλά και αντιδραστικά ΜΜΕ και πολιτικοί σε όλο τον κόσμο προσπαθούν να δυσφημήσουν αυτή τη συνεισφορά της Κούβας, εμφανίζοντας ότι είναι ένα εμπόριο στον τομέα της υγείας, από το οποίο αποκομίζει δις δολάρια σε συνάλλαγμα, κοκ. Η αλήθεια είναι ότι ένα μέρος των υπηρεσιών που προσφέρει η Κούβα, τόσο υποτροφίες μέσω της ELAM, όσο και άμεση βοήθεια σε πολύ φτωχές χώρες, προσφέρεται δωρεάν. Φυσικά, η Κούβα αμείβεται για μόνιμη συνεργασία που βασίζεται σε διμερείς συμφωνίες. Τα έσοδα που αποκομίζει από αυτό όμως, περί τα 6-7 δις δολάρια το χρόνο, είναι πολύ λογικά. Οι Κουβανοί γιατροί προσφέρουν τις υπηρεσίες τους κυρίως σε υποβαθμισμένες περιοχές, στις οποίες δεν πηγαίνουν οι ντόπιοι γιατροί, και τα βάρη δεν βαραίνουν τους επωφελούμενους πολίτες που αλλιώς θα έμεναν χωρίς περίθαλψη, αλλά τις κυβερνήσεις.
Συνολικά η συνεισφορά της Κούβας στον ιατρικό τομέα παγκόσμια είναι μέρος της κουλτούρας αλληλεγγύης που χαρακτηρίζει την κουβανική επανάσταση. Οι συκοφαντίες της αμερικάνικης κυβέρνησης και των κάθε λογής αντιδραστικών φανερώνουν μόνο το μίσος τους για το ότι μια μικρή σοσιαλιστική χώρα έχει να επιδείξει τέτοια συμβολή, την ώρα που οι ίδιοι όχι μόνο δεν κάνουν τίποτα, αλλά «προσφέρουν» μόνο ληστρική εκμετάλλευση και αθλιότητα στους φτωχούς λαούς. Ενδεικτικά, για να φέρω ένα μόνο παράδειγμα, ο ετήσιος τζίρος μιας αμερικάνικης πολυεθνικής, της Nike, ήταν το 2014 24,1 δις δολάρια και μόνο το 1% από αυτό το ποσό δαπανώντας στη μισθοδοσία των εργατών που παράγουν τα παπούτσια της στην Ασία, χωρίς κανείς από τους κριτικούς της Κούβας να έχει ποτέ διαμαρτυρηθεί γι’ αυτό. Φυσικά, πέραν των άλλων, το να διαμαρτύρονται οι ακραιφνείς οπαδοί του «ελεύθερου εμπορίου», που έχουν ιδιωτικοποιήσει την υγεία σε όλο τον κόσμο, για το «εμπόριο υγείας» της Κούβας, είναι άθλια υποκριτικό.
Β.Μ: Δεν μπορούμε να μιλάμε για την Κούβα χωρίς να μιλάμε για ένα στοιχείο το οποίο καθορίζει την ύπαρξή της, το εμπάργκο. Για τον δολοφονικό οικονομικό αποκλεισμό που συνιστά έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Πως συνεχίζει η Κούβα τώρα που εντείνεται ο αποκλεισμός και ποιες ζημιές έχει επιφέρει;
Οι ζημιές που έχει προκαλέσει το αμερικάνικο εμπάργκο, το οποίο επιβλήθηκε σχεδόν αμέσως μετά τη νίκη της επανάστασης, στην κουβανική οικονομία είναι όντως ανυπολόγιστες.
Σύμφωνα με στοιχεία της κουβανικής κυβέρνησης, που παρουσιάστηκαν στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ κατά τη συζήτηση της Απόφασης 73/8 το Σεπτέμβρη του 2019, μόνο για το έτος Απρίλης 2018-Μάρτης 2019 ανέρχονταν σε 4,3 δις δολάρια, ενώ για την περίοδο 1960-2020 αγγίζουν τα 140 δις δολάρια. Φυσικά, οι συνέπειες αυτές έγιναν πολύ πιο αισθητές μετά το 1990, όταν η Κούβα έχασε τα διεθνή στηρίγματά της. Εκτείνονται σε όλους τους τομείς της οικονομίας, από τη γεωργία και τη βιομηχανία, τις μεταφορές και τις τηλεπικοινωνίες, ως τον τουρισμό, τον πολιτισμό και τον αθλητισμό. Εξαιτίας του αποκλεισμού, η Κούβα αναγκάζεται να εισάγει πολλές πρώτες ύλες, μηχανήματα κ.ά. μέσω δυο και τριών μεσαζόντων, πληρώνοντας δυσανάλογα υψηλές τιμές. Παράλληλα, εταιρείες σε όλο τον κόσμο είτε αρνούνται συνεργασία είτε διακόπτουν τη συνεργασία τους, προκαλώντας σημαντικές ζημιές στην οικονομία.
Τα προβλήματα επιδεινώθηκαν ιδιαίτερα μετά την ενεργοποίηση, το 2019 από τη διοίκηση Τραμπ, του περίφημου Τίτλου ΙΙΙ του Νόμου Χελμς-Μπάρτον, σύμφωνα με τον οποίο οι Αμερικανοί πολίτες μπορεί να υποβάλλουν αγωγές εναντίον οποιασδήποτε οντότητας που εμπορεύεται περιουσία που τους ανήκε πριν τις εθνικοποιήσεις στην Κούβα στη δεκαετία του 1960. Παράλληλα, η αμερικανική κυβέρνηση έχει μια μαύρη λίστα 200 κουβανικών επιχειρήσεων, που συνδέονται υποτιθέμενα με τις ένοπλες δυνάμεις της Κούβας, από τις οποίες απαγορεύεται να αγοράζουν προϊόντα Αμερικανοί πολίτες, ενώ επέβαλλε και σημαντικούς περιορισμούς στην αποστολή εμβασμάτων στην Κούβα και στον τουρισμό. Ο σκοπός είναι να προκληθεί οικονομική ασφυξία στην Κούβα και να αποθαρρυνθούν οι ξένες εταιρείες από επενδύσεις στην Κούβα, λόγω αξιώσεων που θα μπορεί να προβληθούν.
Το εμπάργκο είναι μια γκαγκστερική πολιτική, φανερώνοντας το πραγματικό πρόσωπο του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Η Κούβα έχει βρει τρόπους να ξεπερνά ένα μέρος των δυσχερειών και η λαϊκή στήριξη στην επανάσταση απέτρεψε τα χειρότερα, δεν παύει όμως να προκαλεί μια συνεχή οικονομική αιμορραγία.
Β.Μ: Πώς αντιμετωπίζονται σήμερα στην Κούβα ζητήματα διαφορετικότητας. Παρατηρούνται ρατσιστικές συμπεριφορές και αποκλεισμός ομάδων από κοινωνικές δομές; (ομοφυλόφιλοι, LGBT κοινότητα, μαύροι)
Στα χρόνια της συμμαχίας με την ΕΣΣΔ, οι ομοφυλόφιλοι και γενικά τα LGBT άτομα καταπιέζονταν άσχημα στην Κούβα, όπως άλλωστε και σε όλες τις χώρες του ανατολικού μπλοκ. Η ομοφυλοφιλία θεωρούνταν ψυχική ασθένεια και ακόμη και μετά το 1990 είχαν γίνει μικρές πρόοδοι. Μετά από μια αυτοκριτική όμως του Φιντέλ το 2010 η κατάσταση άλλαξε ουσιαστικά. Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα χάρη στις προσπάθειες της Μαριέλα Κάστρο, κόρης του Ραούλ Κάστρο, σημειώθηκε σημαντική βελτίωση σχετικά με τη διασφάλιση ίσων δικαιωμάτων στα μέλη της LGBT κοινότητας. Βέβαια σημειώνονται ακόμη παλινωδίες και υποχωρήσεις, όπως στο ζήτημα του γάμου ατόμων του ίδιου φύλου.
Από την άλλη μεριά, η επανάσταση από τα πρώτα της βήματα έκανε μεγάλες προσπάθειες για να εξαλείψει τις ανισότητες σε βάρος των Αφροκουβανών, που είχαν ευρεία διάδοση πριν το 1959. Ουσιαστικά οι φυλετικές διακρίσεις καταργήθηκαν και οι Αφροκουβανοί αντιμετωπίζονταν ισότιμα και είχαν ίσες ευκαιρίες και δικαιώματα. Σήμερα επίσης αυτή η κουλτούρα της φυλετικής ισότητας διατηρείται· το κουβανικό κράτος δεν καταπιέζει τους μαύρους, όπως, ας πούμε, γίνεται στις ΗΠΑ.
Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια αναβίωση ενός είδους φυλετικών ανισοτήτων για οικονομικούς λόγους. Η απόφαση να επιτραπεί η αποστολή εμβασμάτων από την κουβανική κοινότητα στο Μαϊάμι ευνόησε κυρίως του λευκούς Κουβανούς, καθώς οι εμιγκρέδες σε ποσοστό 85% και άνω είναι λευκοί. Ως αποτέλεσμα οι λευκοί Κουβανοί μπόρεσαν να συγκεντρώσουν χρηματικά αποθέματα και να καταλάβουν τις καλύτερες δουλειές στον τουρισμό, τα εστιατόρια, κ.λπ.
Η κουβανική κυβέρνηση προσπαθεί να περιορίσει το πρόβλημα, παρέχοντας θέσεις στους Αφροκουβανούς στον πολιτισμό και τον αθλητισμό, έχει όμως και μια τάση να το κρύβει κάτι από το χαλί, υποβαθμίζοντας τις διαφορές που έχουν προκύψει στις επίσημες στατιστικές. Μια πρόσφατη έρευνα στην Κούβα από τους Χάνσινγκ και Χόφμαν δείχνει ότι οι διαφορές εισοδημάτων έχουν ενταθεί σε φυλετικές γραμμές πολύ περισσότερο από όσο αναγνωρίζεται επίσημα.
Β.Μ. Ποια είναι σήμερα η πολιτιστική εικόνα και η ιδεολογική ατμόσφαιρα στην Κούβα;
Η κουβανική επανάσταση, προωθώντας τον καθολικό αλφαβητισμό και τη μόρφωση δημιούργησε τις προϋποθέσεις για μια ουσιαστική πολιτιστική άνοδο. Η Κούβα φημιζόταν πάντα για τη μουσική της, όμως στα χρόνια του Μπατίστα ήταν ο οίκος ανοχής των ΗΠΑ και φέουδο της μαφίας. Η επανάσταση έφερε μια άνθιση στην τέχνη, ιδιαίτερα στον κινηματογράφο, που έδωσε σημαντικές ταινίες στη δεκαετία του 1960. Σε αυτό συνετέλεσε η φωτισμένη πολιτική του Φιντέλ και του Τσε. Αυτός ο ριζοσπαστισμός και η αναζήτηση, παρά τα στοιχεία της αποθάρρυνσης που έφερε η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ, διατηρήθηκε και τις επόμενες δεκαετίες. Ένα παράδειγμα δίνει η κουβανική Μπιενάλε, που διεξάγεται κάθε χρόνο σε όλη την Κούβα, προσπαθώντας να προβάλει και να φέρει κοντά στο κοινό μη εμπορικούς καλλιτέχνες από τη Λατινική Αμερική και άλλες ηπείρους.
Ωστόσο, η στροφή των τελευταίων χρόνων προκάλεσε ουσιαστικές ανακατατάξεις και στο πολιτιστικό πεδίο. Όπως στην οικονομία σχηματίζεται μια εμβρυώδης αστική τάξη έτσι στην ιδεολογική και καλλιτεχνική σφαίρα εκφράζονται απόψεις συνολικά απορριπτικές για την επανάσταση. Υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις διαφωνούντων καλλιτεχνών, φυγάδων ή στην Κούβα, που δίνουν ένα τέτοιο νόημα στα έργα τους. Εχθρικές και αρνητικές τάσεις εκφράζονται και σε κουβανικά σάιτ. Γενικά, οι εκκολαπτόμενοι αστοί προσπαθούν να εμφανίζονται σαν πατριώτες που δεν ενδιαφέρονται για την πολιτική, αλλά ανησυχούν για τα δημοκρατικά δικαιώματα των πολιτών που παραβιάζονται από το κράτος. Έχουν μερικές επιτυχίες σε αυτές τους τις προσπάθειες και καμιά φορά βοηθούνται από σπασμωδικές αντιδράσεις και μέτρα της κυβέρνησης.
Απέναντι σε αυτές τις τάσεις, η «επίσημη» ιδεολογία επιχειρεί να εδραιώσει τις επαναστατικές αξίες –πατριωτισμός, εργασία, πρόοδος και κοινωνική ισότητα– βασιζόμενη σε τρεις αναφορές, τον Μαρτί, τον Φιντέλ και τον Τσε. Αυτές αναμφίβολα είναι οι κύριες επαναστατικές παραδόσεις, που ορίζουν τη συνέχεια του αγώνα για την ανεξαρτησία ενάντια στους αποικιοκράτες με τον αγώνα για το σοσιαλισμό στην ιστορία του Κούβας. Το ζήτημα είναι ότι η κουβανική επανάσταση βρίσκεται αντιμέτωπη με νέες προκλήσεις και καθήκοντα, τα οποία διαφέρουν ποιοτικά από εκείνα του παρελθόντος. Γι’ αυτό όσο θεμελιώδεις είναι αυτές οι αναφορές άλλο τόσο είναι βέβαιο ότι δεν αρκούν από μόνες τους και ότι χρειάζεται ένας εμπλουτισμός τους, ιδιαίτερα με την κλασική μαρξιστική παράδοση της Δύσης, που ποτέ δεν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στην Κούβα.
Επιτρέψτε μου ένα παράδειγμα. Πλάι στο Μαρτί, η Κούβα έχει να επιδείξει ένα μεγάλης αξίας συγκαιρινό του στοχαστή στο πρόσωπο του Πολ Λαφάργκ. Μάλιστα, ενώ ο Μαρτί ήταν ένας επαναστάτης δημοκράτης με σοσιαλιστικά στοιχεία, ο Λαφάργκ ήταν μαρξιστής. Γαμπρός του Μαρξ, είχε νυμφευτεί την κόρη του Ελεονόρα, πρόσφερε σημαντικές υπηρεσίες στην Α΄ και τη Β΄ Διεθνή, ενώ διακρίθηκε για το οξυδερκές, κοφτερό πνεύμα του. Ο Λαφάργκ ήταν τρόπον τινά ένας «ετερόδοξος» μαρξιστής: σε μια εποχή που οι περισσότεροι μαρξιστές της Β΄ Διεθνούς προσέβλεπαν στη βαθμιαία εισαγωγή του σοσιαλισμού μέσω κρατικοποιήσεων από το αστικό κράτος, είχε δικαιολογημένα πολεμήσει αυτές τις ιδέες, πηγαίνοντας λίγο όμως στο αντίθετο άκρο, να αρνείται κάθε αξία στην αστική εθνικοποίηση. Σε κάθε περίπτωση, ήταν ένας από τους πιο ενδιαφέροντες μαρξιστές της εποχής του και αυτό έχει αναζωογονήσει το ενδιαφέρον γι’ αυτόν. Στην Ελλάδα πρόσφατα κυκλοφόρησε ένα πολύ καλό βιβλίο του Άρη Μαραγκόπουλου, «Πολ και Λόρα, Ζωγραφική εκ του Φυσικού», μια μυθιστορηματική βιογραφία του ζευγαριού, η οποία ανιχνεύει μέσα από τη ζωή τους τα κομβικά διακυβεύματα του σοσιαλιστικού κινήματος της εποχής. Έχουν επίσης κυκλοφορήσει βιογραφίες και βιβλία για τον Λαφάργκ στην Ισπανία, τη Γαλλία, κ.ά.
Στην Κούβα, ενώ ο Μαρτί βρίσκεται παντού, τον Λαφάργκ δεν θα τον βρείτε σχεδόν πουθενά. Το λήμμα γι’ αυτόν στην κουβανική Wikipedia, την Ecured, είναι υποτυπώδες και σε κουβανικά σάιτ βρήκα μόνο 1-2 μικρά άρθρα. Πολύ περισσότεροι αυτό ισχύει για τους επιφανείς μαρξιστές μετά το θάνατο του Λένιν, όπως οι Τρότσκι, Μπουχάριν, Γκράμσι και Λούκατς, για τους οποίους δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα. Από την άλλη, στην Ecured θα βρείτε μακροσκελή άρθρα για αντιδραστικούς φιλοσόφους όπως ο Σοπενχάουερ και ο Νίτσε, όπου δεν επισημαίνεται πουθενά η σχέση τους με την άκρα αντίδραση και το φασισμό.
Αυτή η εικόνα δεν είναι τυχαία, συνδεόμενη με μια ουσιώδη διαφορά ανάμεσα στον κλασικό μαρξισμό και σε εκείνον του Φιντέλ και του Τσε. Στην Ευρώπη ο μαρξισμός συνδέθηκε με το βιομηχανικό προλεταριάτο και αυτό βρήκε την έκφρασή του πρώτα και κύρια στο έργο των κλασικών, των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν. Στην Κούβα, αντίθετα, κύριο στήριγμα της επανάστασης ήταν οι εργάτες γης, και αυτό έδωσε γένεση σε ένα διαφορετικού τύπου μαρξισμό. Ό,τι συνδέεται με τον κύκλο ιδεών του Φιντέλ και του Τσε, η ιστορία της επανάστασης, κοκ, παραμένουν ζωντανά και προβάλλονται στην Κούβα. Ότι όμως πάει πέρα από αυτό τον κύκλο, όπως και το έργο του Λαφάργκ, που θα μπορούσε να δώσει ένα συνδετικό κρίκο, βρίσκεται στο περιθώριο. Από τα κενά που προκύπτουν διεισδύει η αστική ιδεολογία.
Ορισμένοι πηγαίοι ακτιβιστές του κινήματος έχουν την άποψη ότι αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα. Η αντοχή της κουβανικής επανάστασης είναι ιστορικά αποδεδειγμένη και οι εσωτερικές της δυνάμεις αρκούν για να ξεπερνά τις κακοτοπιές. Αυτό είναι μια βαθιά λαθεμένη άποψη. Η αποϊδεολογικοποίηση σήμερα στην Κούβα, ιδιαίτερα στη νέα γενιά, είναι ένας σημαντικός κίνδυνος, άρρηκτα συνυφασμένος με τις τάσεις που αναγεννούν οικονομικά την αστική τάξη. Αν αλωνίζει ο νιτσεϊκού στιλ ατομικισμός, τότε αυτό μπορεί μόνο να δημιουργεί σύγχυση και σε μια μελλοντική στιγμή κρίσης πολλοί τέτοιοι διανοούμενοι που ορκίζονται σήμερα στην επανάσταση θα ανακαλύψουν αίφνης, όπως έγινε στην ΕΣΣΔ και την Κίνα, ότι ο καπιταλισμός είναι τελικά καλύτερος.
Να προσθέσω μόνο ότι ο Τσε δεν συγκαταλεγόταν σε αυτούς που αντιμετωπίζουν την ιδεολογία με αδιαφορία και προς το τέλος της ζωής του είχε αντιληφθεί τα μεγάλα ιδεολογικά κενά, δικά του και της επανάστασης. Σε μια επιστολή του μιλούσε για την ανάγκη να αναληφθεί στην Κούβα μια μεγάλη μαρξιστική μορφωτική διαδικασία, που θα περιλάμβανε την έκδοση και ανάλυση έργων των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν, του Χέγκελ, των Γάλλων υλιστών και των διαλεκτικών της Αρχαιότητας αλλά και μαρξιστών και κομμουνιστών προς τους οποίους ο ίδιος έτρεφε μια δυσπιστία, όπως ο Τρότσκι, η Λούξεμπουργκ και ο Χρουστσόφ. Αυτή η ιδέα του Τσε έμεινε ανεκπλήρωτη. Πολλά θα εξαρτηθούν από το αν θα δρομολογηθεί η εκπλήρωσή της σήμερα.
Β.Μ: Μαζί με τον 30ό τόμο της «Μαρξιστικής Σκέψης» που είναι αφιερωμένος στο νησί της επανάστασης, προσφέρεται ως μπροσούρα και το κείμενο σας Σχέδιο για ένα Κομμουνιστικό Μανιφέστο της Εποχής μας. Πείτε μας δυο λόγια για το κείμενο και πως μπορεί να συνδεθεί με την σύγχρονη Κούβα, το ΚΚ της Κούβας αλλά και το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα.
Ο Γκεόργκ Λούκατς, ο μεγάλος Ούγγρος μαρξιστής, είχε πει ότι «Δίχως αναφορά στην ολότητα δεν υπάρχει ιστορικά σωστή πράξη». Σήμερα βρισκόμαστε εμφανώς σε ένα σημείο καμπής όπου επείγει μια αναμέτρηση με την ολότητα, τόσο των εξελίξεων και της αποσύνθεσης στο κομμουνιστικό κίνημα μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, όσο και της πορείας του μαρξισμού, ιδιαίτερα μετά το θάνατο του Λένιν. Σε αυτή την αναγκαία αναμέτρηση επιχειρεί να συνεισφέρει η μπροσούρα μου.
Αρκεί να ρίξουμε μια ματιά σε όσα συμβαίνουν γύρω μας –οι εξεγέρσεις στις ΗΠΑ και σε χώρες της Λατινικής Αμερικής, η τεράστια οικονομική κρίση από την πανδημία του κορονοϊού, η οποία βρίσκεται μόνο στην αρχή της, η όξυνση των αντιθέσεων και των κινδύνων στην περιοχή μας και σε άλλες περιοχές του πλανήτη– για να αντιληφθούμε πώς πρόκειται για ένα σύνθετο, τεράστιο καθήκον που δεν επιδέχεται αναβολή. Μόνο έτσι θα μπορέσουν να τεθούν σταθερές βάσεις για τη συνένωση όσων δυνάμεων μπορεί να συνεισφέρουν θετικά στην ανασύνταξη του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος, ώστε οι αναπτυσσόμενοι αγώνες των λαών να μη μείνουν και πάλι χωρίς ιστορικό αποτέλεσμα. Χωρίς να επεκταθώ διεξοδικά, θα αναφερθώ μόνο σε μερικές «σταθερές» που κατά τη γνώμη μου πρέπει να τεθούν στη βάση κάθε τέτοιας αναμέτρησης με το παρελθόν.
Ένα πρώτο κεντρικό σημείο είναι η ρήξη με το σταλινισμό και με τάσεις που απέτυχαν να εκπληρώσουν το μαρξιστικό ξεκαθάρισμα λογαριασμών με αυτόν. Όσοι προσπαθούν να αναβιώσουν σήμερα τον Στάλιν, όπως η ηγεσία του ΚΚΕ, εκθέτουν και γελοιοποιούν τις μαρξιστικές ιδέες. Από την άλλη μεριά, αυτή η ρήξη πρέπει να είναι συνυφασμένη με την υπεράσπιση όσων θετικών έδωσε ο υπαρκτός σοσιαλισμός. Η ΕΣΣΔ δεν ήταν μόνο ο Στάλιν. Ήταν και ο αντιφασιστικός πόλεμος, με τα 20 εκατομμύρια νεκρούς που έδωσε ο σοβιετικός λαός, τα στοιχεία κοινωνικής ισότητας που διατηρήθηκαν σε όλη την ύπαρξή της παρά τις γραφειοκρατικές νοθεύσεις, οι θετικές αλλαγές που επέφερε το 20ό Συνέδριο, κοκ. Όσοι τα παραμερίζουν όλα αυτά αποκηρύσσοντας την ΕΣΣΔ ως μια «εκμεταλλευτική κοινωνία» κάνουν ένα μεγάλο λάθος και κατά κανόνα περιαυτολογούν, αποδεικνύοντας έτσι την ανεπάρκειά τους για το σήμερα. Ο Γκράμσι είχε, «Αποδοκιμάζει κανείς το παρελθόν για να μην υπολογίσει το καθήκον του παρόντος». Πρέπει όμως να πούμε πως ό,τι θετικό υπήρχε στην ΕΣΣΔ δεν υπήρχε χάρη στον Στάλιν, χάρη στο σταλινισμό, αλλά μάλλον παρά και ενάντια σε αυτόν.
Ένα δεύτερο, αλληλένδετο σημείο αφορά στο εργαλείο που θα αποτελέσει τη βάση γι’ αυτή την επαναξιολόγηση και τον καθορισμό των τωρινών προσανατολισμών του κινήματος. Το εργαλείο αυτό είναι ο μαρξισμός, δεν υπάρχει κάτι άλλο. Και εδώ όμως πρέπει να υπάρξει μια οριοθέτηση απέναντι στις κάθε λογής ψευδομαρξιστικές τάσεις, μια από τις οποίες μόνο ήταν ο σταλινισμός. Γι’ αυτό καλούμαστε να δηλώσουμε με σαφήνεια τη θεωρητική μας τοποθέτηση. Για μένα η βάση σήμερα πρέπει να είναι το έργο των κλασικών του μαρξισμού, των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν, και σε συνέχεια, στη μεταλενινική περίοδο, η παράδοση των Τρότσκι, Μπουχάριν, Γκράμσι και Λούκατς, η οποία όμως, ιδιαίτερα στους δυο πρώτους, στέκει σε ένα πιο χαμηλό επίπεδο, ώστε να απαιτείται η ενιαία σύλληψή της και η απαλλαγή της από μονομέρειες και λάθη.
Στην Κούβα πρόσφατα, το 2019, έγινε μια συνδιάσκεψη για τον Τρότσκι. Η συνδιάσκεψη οργανώθηκε από μερικούς καλόπιστους, τροτσκιστικής απόχρωσης νεαρούς Κουβανούς μαρξιστές, όμως δεν απέδωσε πολλά πράγματα. Οι προσκεκλημένοι, χωρίς να είναι οι χειρότεροι του τροτσκιστικού χώρου, ανήκαν σε τάσεις με περισσότερο ή λιγότερο σεκταριστικά χαρακτηριστικά. Γενικότερα, αν ρίξετε μια ματιά στον τροτσκιστικό χώρο, θα δείτε ότι ακόμη και οι καλές τάσεις του, όπως η CWI, όπως και οι άλλες, περνούν τώρα από μια αλυσίδα διασπάσεων. Αυτό ακριβώς είναι που δεν πρέπει να γίνει στο ΚΚ της Κούβας· αν γινόταν, πολύ γρήγορα η Κούβα θα κατέρρεε. Είναι έτσι σαφές ότι δεν μπορεί σήμερα να βασιστούμε σε μια μόνο παράδοση, του Τρότσκι ή του Δημητρόφ ή δεν ξέρω ποιου άλλου, αλλά πρέπει να πάρουμε το όλο της μαρξιστικής εξέλιξης.
Από την άλλη μεριά, στην Κούβα, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στις άλλες χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, διατηρούνται περισσότερα ζωντανά στοιχεία δημοκρατίας, διαβούλευσης και πρωτοβουλίας από τα κάτω. Τα πιο σημαντικά κομματικά και κρατικά ντοκουμέντα, όπως έγινε το 2018-19 με το νέο σύνταγμα, υποβάλλονται σε συζήτηση σε λαϊκές συνελεύσεις και τροποποιούνται ενσωματώνοντας προτάσεις και παρατηρήσεις της βάσης. Από αυτές τις συζητήσεις, όπως και εκείνες που γίνονται καθημερινά στο επίσημο cubadebate, αποκομίζει όμως κανείς την ίδια αίσθηση της ασάφειας και των ιδεολογικών κενών.
Το να οργανωθούν στην Κούβα οποιοιδήποτε στενοί κύκλοι και ομάδες δεν θα βοηθούσε. Το να έχουν όμως τα μέλη του ΚΚ της Κούβας μια σωστή και ακριβή άποψη για τον Τρότσκι και τον Μπουχάριν, τον Γκράμσι και τον Λούκατς, να έχουν πρόσβαση στα έργα τους, να μαθαίνουν στο κόμμα και να κατανοούν τη σημασία όσων είπαν σε σύνδεση με τα τωρινά καθήκοντα και να έχουν μια θεμελιωμένη αντίληψη για τα αίτια της διάλυσης της ΕΣΣΔ είναι ακριβώς το ζητούμενο.
Γενικότερα, θα έλεγα, ένα βασικό πράγμα που καλούμαστε να αντιληφθούμε σήμερα είναι ότι στον αγώνα για το σοσιαλισμό δεν ισχύει το «Είσαι ό,τι δηλώσεις». Η αξία της κουβανικής επανάστασης, του Φιντέλ και του Τσε, από αυτή την άποψη, είναι ότι ήταν αυτό που δήλωναν, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από πολλούς φαντασμένους κριτικούς τους. Γι’ αυτό η ριζοσπαστική κληρονομιά τους θα διατηρηθεί, ακόμη και αν τα πράγματα εξελιχθούν αρνητικά στην Κούβα τα επόμενα χρόνια.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Ιούνης 2020
Ο Χρήστος Κεφαλής είναι μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης και συγγραφέας.