Αναμνήσεις από τον Λένιν και άλλα Διηγήματα
του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ
εκδόσεις Επίκεντρο
συζήτηση με τον μεταφραστή
Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη
Β.Μ: Ποιος είναι για σας ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ;
Δ.Β.Τρ: Είναι ο συγγραφέας – μύθος, τα βιβλία του οποίου διάβασα για πρώτη φορά, σε φωτοτυπίες, όταν ήμουν φοιτητής στο Κίεβο, επί Σοβιετικής Ένωσης. Θυμάμαι πως κάναμε βόλτα στη συνοικία Ποντόλ, όπου σε μία κατηφοριά, απέναντι από τον ναό του Αγίου Ανδρέα του Πρωτόκλητου, βρισκόταν το σπίτι του, το οποίο την εποχή εκείνη δεν ήταν ακόμη μουσείο, έμεναν μέσα διάφορες οικογένειες. Θυμάμαι την ψιθυριστή φωνή συμφοιτητών μου και καθηγητών μου, να μου διηγούνται ιστορίες από τη ζωή του, να μιλούν με ενθουσιασμό για τα μυθιστορήματά του. Ήταν μία εποχή δύσκολη και η αχλή του μύθου μας περιέβαλλε, δίνοντας, ωστόσο διέξοδο σε ανησυχίες και βασανιστικά ερωτηματικά. Διαβάζοντας, στη συνέχεια, τα βιβλία του, βρήκα απαντήσεις σε ερωτήματα που με βασάνιζαν σχετικά με τη γέννηση και την εξέλιξη του κομμουνιστικού καθεστώτος, το οποίο εκείνη την εποχή, μέσα σε μία ατμόσφαιρα στασιμότητας, έπνεε τα λοίσθια. Πολύ αργότερα, απέκτησα όλα τα έργα του, στα οποία ανατρέχω μέχρι σήμερα.
Β.Μ: Σε ποια εποχή γράφει τα έργα του και τι θεματολογία επιλέγει σ’ αυτά;
Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, συνεχίζοντας τις μεγάλες παραδόσεις της ρωσικής λογοτεχνίας, λειτουργεί, σε πολλά έργα του, ως χρονικογράφος της εποχής του. Αναφέρω χαρακτηριστικά το μυθιστόρημά του «Φυγή», στο οποίο καταγράφει τα δεινά της πατρίδας του κατά τη διάρκεια του ρωσικού Εμφυλίου πολέμου, που ήταν ο πιο σκληρός εμφύλιος πόλεμος του 20ου αιώνα. Από την άλλη πλευρά, με το δεικτικό του χιούμορ, κυρίως μέσα από τις επιφυλλίδες και τα διηγήματά του, ερμηνεύει τον «νέο κόσμο» που προέκυψε μετά τα τραγικά γεγονότα του 1918 στην Ρωσία. Η συγγραφική του δράση απλώνεται σε όλο σχεδόν το πρώτο μισό του 20ου αιώνα και αποτελεί μία αδιάψευστη μαρτυρία της εποχής και των συγκαιρινών του.
Η θεματολογία του ποικίλει. Έγραψε επιφυλλίδες, διηγήματα, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα. Ασχολείται, πάντως, και αυτός με τον απλό άνθρωπο που βρίσκεται μέσα στην περιδίνηση της ιστορίας και τις Συμπληγάδες των περιστάσεων.
Β.Μ: Ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που τον καθιστούν σπουδαίο συγγραφέα;
Κατά τη γνώμη μου, είναι η ικανότητα να διακρίνει το ουσιαστικό, το κρυμμένο νόημα των περιστάσεων και πώς αυτές καθορίζουν πολλές φορές τις ζωές των ανθρώπων. Τον ενδιαφέρουν πολύ τα πάθη του ανθρώπου, οι αδυναμίες, οι εύθραυστες πλευρές του. Την ίδια στιγμή, απέδιδε μεγάλη σημασία στην ποιότητα, στο ήθος, στις αρχές του ανθρώπου, τις οποίες δεν πρέπει να παραβιάζει κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Βαθύς γνώστης της λογοτεχνικής παράδοσης της χώρας του, δεν δίστασε ποτέ να περιγράψει με χειρουργική ακρίβεια τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των συμπατριωτών και συμπολιτών του, αναγνωρίζοντας πάντα την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Τρυφερός με το πάσχοντα, επιεικής με τον σκληρό άνθρωπο, ο Μπουλγκάκοφ, υμνεί, τελικά, τον ευάλωτο, ανασφαλή και θνητό άνθρωπο. Το κάνει άλλοτε με συμπόνια και χιούμορ και άλλοτε με αυστηρότητα, πάντα, όμως, με αγάπη.
Β.Μ: Που έγκειται η διαχρονικότητά του; Και τι ρόλο διαδραμάτισε στα ρώσικα γράμματα, και όχι μόνο;
Έχοντας αφομοιώσει δημιουργικά τις λογοτεχνικές παραδόσεις της Ρωσίας, ο Μπουλγκάκοφ, σε μία νέα εποχή, δύσκολη και σκληρή, κατάφερε να δημιουργήσει πρωτότυπους και αθάνατους ήρωες, όπως ο Βόλαντ και ο Μαιτρ στο «Μαιτρ και Μαργαρίτα», προσφέροντας, παράλληλα, ένα ολοκληρωμένο, πολύχρωμο και πολυδιάστατο πανόραμα ανθρώπινων τύπων και καταστάσεων. Ταυτόχρονα, επεξέτεινε και έστρεψε το ενδιαφέρον της λογοτεχνίας από τις «μάζες» που ήταν πολύ της μόδας την εποχή εκείνη, ξανά στον άνθρωπο, στην ατομικότητά του, στα υπαρξιακά του διλήμματα.
Δεν νομίζω πως, παρά τις εκατοντάδες μονογραφίες και τα χιλιάδες άρθρα που έχουν δημοσιευτεί για το έργο του μέχρι σήμερα, έχει αποτιμηθεί πλήρως η συμβολή του όχι μόνο στην ρωσική λογοτεχνία, μα εν γένει στον ρωσικό πολιτισμό του 20ου αιώνα. Έτσι κι αλλιώς τα έργα του, έγιναν κτήμα του αναγνώστη σχεδόν σαράντα χρόνια μετά το θάνατό του, χάρη στις άοκνες προσπάθειες της χήρας του και ορισμένων ευαίσθητων, έντιμων και γενναίων ομότεχνών του. Νομίζω πως έχουμε πολλά ακόμη να περιμένουμε από την ανάγνωση και την κατανόηση του έργου του στο σύνολό του, αλλά και την αλληλογραφία του.
Αναμφίβολα, ο Μπουλγκάκοφ διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο και στο λογοτεχνικό είδος που ήκμασε στις κατακόμβες της ρωσικής ζωής του 20ου αιώνα και έμεινε γνωστό ως αντι-ουτοπία. Μαζί με τον Ζαμιάτιν και τον Πλατόνοφ, είναι η «Αγία Τριάδα» αυτού του είδους, το οποίο στη χώρα μας ελάχιστα γνωρίζουμε και εκτιμούμε.
Β.Μ: Πόσο διαφορετικός είναι ο Μπουλγκάκοφ σε αυτή τη συλλογή διηγημάτων (και όχι μόνο), σε σχέση με τα υπόλοιπα –μεγάλης φόρμας- έργα του;
Θα έλεγα πως πρόκειται για «φωτογραφικά στιγμιότυπα» τυπωμένα με λέξεις. Αποκρίσεις του συγγραφέα σε ερεθίσματα της συγκυρίας, εικόνες από τη ζωή στη σοβιετική Ρωσία, σκέψεις πάνω στις σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και την εξουσία, του πολίτη και της ιστορίας, γραμμένα άλλοτε με το ιδιότυπο καυστικό χιούμορ του Μιχαήλ Αφανάσιεβιτς κι άλλοτε με εκείνη την τρυφερότητα του συμπάσχοντα συνανθρώπου.
Β.Μ: Τι θα διαβάσουμε λοιπόν στη συλλογή διηγημάτων Αναμνήσεις από τον Λένιν που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Επίκεντρο σε δική σας μετάφραση;
Στη συλλογή αυτή, περιλαμβάνονται 22 κείμενα, τα οποία γράφτηκαν σε διάφορες περιόδους και για διαφορετικούς σκοπούς. Καλύπτουν όμως, σε μεγάλο βαθμό, το έργο του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ κατά τη δεκαετία 1920 – 1930. Αφορμή για τη συγγραφή τους, στάθηκε – τι άλλο; – η ανάγκη της επιβίωσης του συγγραφέα και η συνεργασία του με διάφορα έντυπα της εποχής εκείνης. Πρόκειται, ωστόσο, για μία μεγάλη πινακοθήκη προσώπων και χαρακτήρων που συμπληρώνουν την εικόνα που έχουμε σήμερα για την Ρωσία το πρώτο μισό του περασμένου αιώνα. Στο βιβλίο αυτό δημοσιεύονται κείμενα που ανήκουν σε διαφορετικά λογοτεχνικά είδη: από μικρά διηγήματα μέχρι καταγραφές στο δημοσιογραφικό σημειωματάριο του συγγραφέα. Είναι μία μ καλειδοσκοπική ματιά στην εποχή και μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα τα γεγονότα που συντάραξαν την πατρίδα του και επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό την πορεία της ευρωπαϊκής ιστορίας κατά τον 20ο αιώνα.
Β.Μ: Πόσο επίκαιρο είναι σήμερα το συγκεκριμένο έργο;
Ο Μπουλγκάκοφ και το έργο του, παραμένουν εξαιρετικά επίκαιροι σήμερα, όταν πια ο Βόλαντ, κάθεται στον εξώστη της έπαυλης Πασκόφ στο κέντρο της Μόσχας και ατενίζει τα μαύρα σύννεφα που συγκεντρώνονται πάνω από την ρωσική πρωτεύουσα. Η παλινόρθωση της αυταρχικής διακυβέρνησης στην Ρωσία, με το οριστικό κλείσιμο του ιστορικού κύκλου που ξεκίνησε από την πρώτη και μοναδική επανάσταση του 20ου αιώνα το 1905, αναδεικνύει για μία ακόμη, πικρή αυτή τη φορά, φορά το ζόφο και το σκοτάδι, αφήνοντας μία χαραμάδα ελπίδας πως «τα χειρόγραφα δεν καίγονται».
Β.Μ: Είναι σημαντικό κατά τη γνώμη σας, η έκδοσή του σε αυτή τη χρονική συγκυρία; Γνωρίζοντας πόσο διεισδυτικός παρατηρητής της ανθρώπινης φύσης είναι ο Μπουλγκάκοφ, όπως σημειώνετε στο προλογικό σας σημείωμα!
Η λογοτεχνία, όπως και κάθε άλλη μορφή τέχνης είναι μία πολιτική πράξη. Όχι με την έννοια του ακτιβισμού, όπως λανθασμένα θεωρούν πολλοί, αλλά με την έννοια πως μπορούν να συμβάλλουν στον κοινωνικό προβληματισμό, στην αφύπνιση των ανθρώπων, στην όσμωση των ιδεών. Βιώνοντας την κατάρρευση των βεβαιότητων που μας κληροδότησε ο 20ος αιώνα και, κυρίως, της άποψης για μία κοινωνία που θα προοδεύει διαρκώς, αλλά και την σκοτεινή ανατολή ιδεών και μεθόδων αυταρχικής διακυβέρνησης ως «κανονικότητα» το έργο του Μπουλγκάκοφ ως φάρος φωτεινός μας δείχνει το δρόμο της ατομικής αξιοπρέπειας και εντιμότητας απέναντι στην ανηθικότητα των πάσης φύσεως εξουσιών.
Β.Μ: Τι δυσκολίες και τι προκλήσεις περιλαμβάνει η μετάφραση ενός έργου του Μπουλγκάκοφ; Πως βιώσατε την όλη διαδικασία;
Η μετάφραση κάθε κειμένου είναι μία συναρπαστική περιπέτεια. Και, όπως κάθε περιπέτεια, έχει τις χαρούμενες και τις θλιμμένες της στιγμές. Το πρόβλημα με τα έργα του Μπουλγκάκοφ, όπως και διαφόρων άλλων συγγραφέων εκείνης της περιόδου, είναι η γλώσσα που χρησιμοποιεί, η οποία ανταποκρινόταν στις επικοινωνιακές ανάγκες των ανθρώπων της εποχής. Την ίδια περίοδο, είχαμε την επιβολή μίας «ξύλινης κομματικής» γλώσσας, την εν σπέρματι γέννηση του δόγματος του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού», την επιβολή των «μαζών» επί του ατόμου. Ο Μπουλγκάκοφ με μαεστρία και ευφυΐα αποφεύγει τις παγίδες της ευκολίας και της προσαρμογής στις απαιτήσεις της συγκυρίας και καταφέρνει να αρθρώσει τη δική του ξεχωριστή, στεντόρεια φωνή, μέσα στον ορυμαγδό και την οχλοβοή της περιρρέουσας πραγματικότητάς που ζούσε. Η απόδοση αυτής της ατμόσφαιρας ήταν και η μεγαλύτερη μεταφραστική πρόκληση γι’ αυτό το βιβλίο.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Φλεβάρης 2022
Ο Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη.
Σπούδασε Φιλοσοφία στο τότε Κρατικό Πανεπιστήμιο του Κιέβου (Ουκρανία) της ΕΣΣΔ, όπου και εκπόνησε τη διατριβή του για τον τίτλο του Μαΐστρου των Τεχνών. Στη συνέχεια σπούδασε Θεολογία στο ΑΠΘ.
Εργάστηκε για αρκετά χρόνια στην ιδιωτική Τεχνική Εκπαίδευση και στην Επαγγελματική Κατάρτιση. Στη συνέχεια μεταπήδησε στη Δημοσιογραφία και εργάστηκε ως στέλεχος μεγάλων εφημερίδων και τηλεοπτικών σταθμών. Τα τελευταία 12 χρόνια εργάζεται στο ραδιοφωνικό σταθμό «Αθήνα 984 FM», αρχικά ως υπεύθυνος των εκπομπών για τις μεταναστευτικές κοινότητες και στη συνέχεια στο Τμήμα Διεθνών Ειδήσεων και ξενόγλωσσων προγραμμάτων.
Έχει μεταφράσει από τα ρωσικά περισσότερα από 130 βιβλία λογοτεχνίας, ποίησης, πολιτικής, φιλοσοφίας και θεολογίας. Το 2013 ίδρυσε τις εκδόσεις s@mizdαt που ειδικεύονται κατά κύριο λόγο στη ρωσική γραμματεία και το 2014 το περιοδικό «Στέπα», μια επιθεώρηση ρωσικού πολιτισμού που κυκλοφορεί 3 φορές το χρόνο.
Τα τελευταία τρία χρόνια έχει δημοσιεύσει δύο βιβλία: «Κάτοικος Μεταξουργείου: ημερολόγιο κρίσης» και «Γράμματα από τη Ρωσία» στις εκδόσεις «Επίκεντρο». Αυτή την περίοδο ετοιμάζει ένα βιβλίο με θέμα τη σύγχρονη ρωσική γεωπολιτική και ένα ακόμη με συνεντεύξεις Ρώσων ποιητών, συγγραφέων, δημοσιογράφων και ακτιβιστών υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Δημοσιεύει τακτικά άρθρα, κριτικά σημειώματα, συνεντεύξεις και αναλύσεις σε σειρά περιοδικών όπως το The Books Journal, Ποιητική, Παρέμβαση, Κοράλλι, Θεολογία, Εντευκτήριο κ.ά, ενώ είναι senior Russia expert στον ιστότοπο Journalist about journalism.
Τα δημοσιογραφικά και επιστημονικά του ενδιαφέροντα εκτείνονται από τη λογοτεχνία και την ποίηση, την φιλοσοφία και τη θεολογία, μέχρι την Γεωπολιτική με έμφαση τη Ρωσία.
