Πέδρο Αντόνιο δε Αλαρκόν
«Ο Θάνατος κι ο Φίλος του»
εκδόσεις Printa-Ροές
συνάντηση με την Δήμητρα Σταυρίδου
Β.Μ: Ποιος είναι ο Πέδρο Αντόνιο δε Αλαρκόν και ποια η γνώμη σου αφού μετέφρασες το «ο Θάνατος κι ο Φίλος του»;
Ο Πέδρο Αντόνιο δε Αλαρκόν ήταν ένας Ισπανός, συγγραφέας κατά κύριο λόγο καθώς επίσης και εκδότης, πολεμιστής, υπουργός, βουλευτής, πρεσβευτής του 19ου αιώνα, όχι ιδιαίτερα γνωστός στην Ελλάδα, αλλά αρκετά παραγωγικός λογοτεχνικά.
Πριν τη μετάφραση του «Ο θάνατος κι ο φίλος του» δεν τον γνώριζα παρά μόνο ως όνομα. Κατά την ενασχόλησή μου με τη μετάφραση του βιβλίου αυτού, μελέτησα τη ζωή του και μερικά ακόμα από τα έργα του αλλά δεν μπορώ να πω ότι έχω κάποια σχηματισμένη άποψη αξίας για τον συγγραφέα, πέρα από το ότι είχε ταλέντο στην αφήγηση και στη δημιουργία γοητευτικών λυρικών εικόνων, κεντημένων με την κατάλληλη δόση σαρκασμού και φαντασίας. Έχω όμως μια καινούργια άποψη για τον θάνατο, αυτήν την άσπλαχνη και άφυλη οντότητα, που φίλος δεν πιάνεται αλλά μονάχα ξεγελιέται στιγμιαία… Θέλω να πω, είναι το έργο αυτό που είναι σημαντικότερο, αυτό που μένει, αυτό που έχει αξία και αποτύπωμα.
Β.Μ: Πόσο σημαντική είναι η λογοτεχνία του Αλαρκόν για την εποχή εκείνη, αλλά και πώς επηρέασε(αν επηρέασε) την μετέπειτα ισπανόφωνη λογοτεχνία;
Το κύριο σώμα της λογοτεχνία του Αλαρκόν πατάει μεταξύ του Ρομαντισμού και του Ρεαλισμού. Δεν υιοθετεί ακραιφνώς τα χαρακτηριστικά του Ρεαλισμού που σαρώνει τη λογοτεχνία της εποχής, αλλά κάνει μια ηθογραφία που εμπεριέχει στοιχεία και από τα δύο λογτεχνικά ρεύματα. Οι χαρακτήρες του έχουν ως επί το πλείστον ρομαντικές καταβολές και χαρακτηριστικά αλλά τοποθετούνται και καλούνται (από τον συγγραφέα) να δράσουν μέσα σε ένα ρεαλιστικό περιβάλλον. Εκτός από αυτό το πάντρεμα, ένα ακόμα σημαντικό χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας του Αλαρκόν είναι, κατά τη γνώμη μου, η ενσωμάτωση του στοιχείου του φανταστικού ή ακόμα και του υπερβατικού «κατά τον τρόπο του Edgar Allan Poe» όπως σημειώνει ο ίδιος ο συγγραφέας σε μία από τις συλλογές διηγημάτων του.
Ο Αλαρκόν ήταν ένας εξαιρετικός αφηγητής που πειραματίστηκε με διάφορα λογοτεχνικά είδη: ηθογραφία, μαρτυρία, μυθιστόρημα, διήγημα, ακόμα και με το θέατρο. Ο αντίκτυπος του έργου του δεν ήταν αυτός του Θερβάντες ή του Λόπε δε Βέγα, βεβαίως, από την άλλη όμως άφησε πίσω του μερικά κλασικά έργα της ισπανόφωνης λογοτεχνίας που έβαλαν τη δική τους ψηφίδα στην εξέλιξη της λογοτεχνίας στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα.
Β.Μ: Γιατί σταματά τόσο «απότομα» το γράψιμο και πώς εξηγείς τη μεταστροφή του από έναν ριζοσπάστη συγγραφέα και άνθρωπο σε ένθερμο υποστηρικτή αξιών που άλλοτε λοιδορούσε;
Λέγεται ότι όσο ο νεαρός, εικοσάχρονος τότε, Αλαρκόν ήταν εκδότης του El Látigo (Το Μαστίγιο) μιας περιοδικής έκδοσης με σατιρικό, αντιμοναρχικό και αντικληρικαλικό περιεχόμενο, προκλήθηκε σε μονομαχία από έναν άλλο συγγραφέα, τον Βενεζολάνο Heriberto García de Quevedo ο οποίος ήθελε να υπερασπιστεί την υπόληψη της βασίλισσας Ισαβέλλας Β’ που βαλλόταν τόσο βάναυσα από τα δημοσιεύματα του περιοδικού. Στη μονομαχία αυτή, ο Αλαρκόν πυροβόλησε πρώτος και αστόχησε. Στη συνέχεια, ο αντίπαλός του, του χάρισε τη ζωή, πυροβολώντας στον αέρα καθώς δεν ήθελε να στερήσει από την Ισπανία έναν πολλά υποσχόμενο συγγραφέα. Μετά από αυτό το περιστατικό και ίσως εξ αιτίας αυτού, ο Αλαρκόν εγκατέλειψε την εκδοτική δραστηριότητα και απομονώθηκε για μήνες στη Σεγκόβια όπου εικάζεται ότι πέρασε μια σοβαρή ηθική και πνευματική κρίση. Κατά την εμφάνισή του στη Μαδρίτη, αρκετό καιρό μετά, ήταν ένας αλλαγμένος άνθρωπος. Απορρίπτει με πάθος τις παλιές επαναστατικές του ιδέες και υποστηρίζει δυναμικά τόσο τη μοναρχία όσο και τον καθολικισμό.
Προσωπικά πάντως, δεν πείθομαι ιδιαίτερα από αυτήν την ιστορία της μονομαχίας. Αν και αποτελεί ιστορικό γεγονός που σίγουρα έπαιξε τον ρόλο του στην αλλαγή της πολιτικής στάσης του Αλαρκόν, σκέφτομαι ότι η πιο ενεργή του ενασχόληση με την πολιτική είναι αυτή που τελικά καθόρισε τις αξίες που υπηρέτησε. Άλλωστε δεν είναι σπάνιο κάποιος να ξεκινά την καριέρα του ως αριστερός ριζοσπάστης και να καταλήγει δεξιός συντηρητικός. O Αλαρκόν υπηρέτησε υπουργός, σύμβουλος και πρεσβευτής του θρόνου της Ισπανίας αλλά το σημαντικό είναι ότι δεν έμεινε στην ιστορία ως πολιτικός μα ως συγγραφέας: Ξεκίνησε να γράφει από πολύ νεαρή ηλικία και δεν σταμάτησε να εκδίδει τα έργα του ως το 1884. Τέσσερα χρόνια μετά παθαίνει ένα ισχυρό εγκεφαλικό που τον αφήνει παράλυτο και τελικά πεθαίνει το 1891, στα 58 του χρόνια.
Β.Μ: Πες μας δυο λόγια το έργο που μετέφρασες «Ο θάνατος κι ο φίλος του».
Το διήγημα «Ο θάνατος κι ο φίλος του» γράφεται το 1852 αλλά εκδίδεται ολόκληρα 30 χρόνια μετά οπότε και συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή διηγημάτων Narraciones inverosímiles.
Η υπόθεση του έργου έχει πολιτικό καμβά. Η ιστορία ξεκινά το 1724 όταν ο βασιλιάς της Ισπανίας Φίλιππος ο Ε’ (ή αλλιώς Φίλιππος του Ανζού, του οίκου των Βουρβόνων) παραιτείται από τον θρόνο υπέρ του γιου του Λουδοβίκου Α’ γιατί ευελπιστεί ότι σύντομα θα ανέβει στον θρόνο της Γαλλίας καθώς ο Γάλλος βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΕ’ είναι σοβαρά άρρωστος. Η Συνθήκη της Ουτρέχτης ορίζει ότι η Ισπανία και η Γαλλία δεν θα μπορούν να έχουν τον ίδιο μονάρχη οπότε ο Φίλιππος επιλέγει να … είναι διαθέσιμος για το γαλλικό στέμμα που του φαίνεται πολύ δελεαστικότερο του ισπανικού. Όμως, όπως όλοι ξέρουμε, όταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ο Θεός γελά: σύντομα αρρωσταίνει και ο Λουδοβίκος ο Α’, έτσι ο Φίλιππος πρέπει να αποφασίσει γρήγορα: ποιο στέμμα θα διεκδικήσει; Να επιστρέψει στον θρόνο της Ισπανίας; Ή μήπως να περιμένει για αυτόν της Γαλλίας; Ποιος θα πεθάνει πρώτος από τα δύο νεαρά παιδιά που κυβερνούν; Κι αν ζήσουν τελικά και οι δύο;
Πρωταγωνιστής της ιστορίας του Αλαρκόν όμως δεν είναι ούτε κάποιος βασιλιάς ούτε κάποιος πρίγκιπας αλλά ο Χιλ Χιλ, ένας φτωχός τσαγκάρης. Στα 14 του χρόνια, ορφανός αλλά τυχερός, ο Χιλ Χιλ μπαίνει ως υπηρέτης στο ανάκτορο ενός δούκα κι από εκεί ξεκινά να ξετυλίγεται η ιστορία. Εκεί όχι μόνο μορφώνεται αλλά και γνωρίζει την Ελένα, κόρη ενός άλλου δούκα, την οποία ερωτεύεται. Στα 19 του χρόνια ο θάνατος του προστάτη του, φέρνει τον Χιλ Χιλ βρίσκεται αντιμέτωπο με την ολοκληρωτική καταστροφή για μία ακόμα φορά: η χήρα του δούκα όχι μόνο τον πετά στο δρόμο αλλά ο ήρωάς μας χάνει και το κορίτσι που αγαπά! Απελπισμένος, σκέφτεται την αυτοκτονία ως λύση, αλλά τη στιγμή ακριβώς που είναι έτοιμος να πιει δηλητήριο, μια μυστηριώδης φιγούρα τον σταματά. Ισχυρίζεται ότι είναι ο Θάνατος και δηλώνει φίλος του Χιλ Χιλ. Μαζί με την φιλία του, δηλαδή μια δεύτερη ευκαιρία στη ζωή, ο Θάνατος προσφέρει στον ήρωά μας το χάρισμα να προβλέπει ποιος θα πεθάνει και πόσο σύντομα. Παράλληλα, του υπόσχεται ότι αν τον υπηρετήσει στον κόσμο των ζωντανών, θα του φέρει ευημερία, φήμη και φυσικά, την Ελένα! Έτσι,ο Χιλ Χιλ, παρακινημένος από τον φλογερό εφηβικό του έρωτα, αποδέχεται την προσφορά και σύντομα αρχίζει να διατρέχει τη χώρα κάνοντας επιτυχείς προβλέψεις ως «γιατρός»… Δεν θα αργήσει δε, να βρεθεί και στην αυλή του Φιλίππου του Ε’, για τον οποίο είναι ζωτικής σημασίας η πληροφορία ποιος από τους δύο Λουδοβίκους θα πεθάνει πρώτος. Και αυτήν την πληροφορία μπορεί να του τη δώσει μόνο ο Χιλ Χιλ, με τη βοήθεια του φίλου του, του Θανάτου…
Β.Μ: Τι το ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα έργα του και πόσο επίκαιρο είναι σήμερα;
Νομίζω ότι το ενδιαφέρον σε αυτό το έργο του Αλαρκόν είναι η χρήση του στοιχείου του υπερβατικού. Ναι μεν ο συγγραφέας δεν ξεφεύγει από μερικά στερεότυπα της εποχής (όπως π.χ. ότι ο Θάνατος έχει ένα άρμα κατασκευασμένο από ανθρώπινα οστά ή ότι κατοικεί στον …Βόρειο Πόλο) όμως ουσιαστικά εισάγει αυτό που σήμερα ονομάζεται «λογοτεχνία του φανταστικού» στα ισπανικά γράμματα. Δε νομίζω ότι είναι τυχαίο ότι ο Μπόρχες ανθολόγησε τη συγκεκριμένη νουβέλα.
Κατά τη γνώμη μου, το βιβλίο παραμένει και σήμερα επίκαιρο καθώς ο θάνατος είναι ένα θέμα που αργά ή γρήγορα απασχολεί τους πάντες, εν ζωή. Στη συγκεκριμένη ιστορία μάλιστα, ο Θάνατος παίρνει έναν απροσδόκητο ρόλο: είναι ο φορέας της ζωής. Ο Θάνατος είναι αυτός που δίνει μια δεύτερη ευκαιρία στον ήρωά μας, να επιστρέψει στη ζωή και να αποκτήσει όλα όσα πόθησε και δεν κατάφερε ζωντανός. «Με το χάρισμα που θα σου δώσω, θα κατακτήσεις την ευτυχία», λέει στον Χιλ Χιλ.
Β.Μ: Τι δυσκολίες και τι προκλήσεις περιλαμβάνει η μετάφραση ενός τέτοιου βιβλίου;
Η χρονική απόσταση που μας χωρίζει από το πρωτότυπο θα έλεγα ότι ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία. Θέλω να πω, η γλώσσα αλλάζει όχι μόνο μορφολογικά αλλά και εκφραστικά. Η μεγαλύτερη πρόκληση σχετικά με τη μετάφραση ενός βιβλίου του 19ου αιώνα είναι να το φέρεις στο σήμερα. Επίσης, υφολογικά, ο Αλαρκόν είναι ένας κλασικός αφηγητής της εποχής του με γλαφυρές περιγραφές και ζωντανούς διαλόγους μεταξύ των προσώπων αλλά και μια αγάπη στη λεπτή ειρωνεία, χαρακτηριστικό που έπρεπε να αποδοθεί μεταφραστικά, χωρίς υπερβολές μεν αλλά και δίχως να απαλειφθεί εντελώς.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Μάης 2020
Δήμητρα Σταυρίδου: Γεννήθηκα στον Πειραιά και ζω στο Αργοστόλι. Από πτυχία, Ισπανική Φιλολογία και Μεταφραστικό. Διδάσκω, μεταφράζω και ξεναγώ, μάλλον με αυτή τη σειρά. Μεταφράσεις: Τόμας Χομπς, Πέδρο Αντόνιο Αλαρκόν, Κάρλος Φρανκί, Χένρι Τζέιμς, Πάκο ΙγνάσιοΤάιμπο ΙΙ, Αν Σέξτον. Λέω όχι στον ρεαλισμό εκτός αν είναι μαγικός. Ενθουσιάζομαι με νέους ποιητές και πεζογράφους, στείλτε μου τα καλύτερά σας στο dstavridou@gmail.com, η στήλη «Εύρηκα !;!» σηκώνει στον αέρα του Περί Ου τους wanna be, τους have been, τους never mind, τους συγκινητικούς και ευσυγκίνητους, τους σκληραγωγημένους και τους αισιόδοξους, τους αντικαταθλιπτικούς και τους θλιμμένους, τους ταλαντούχους και γενναιόδωρους που θέλουν να μοιραστούν τη δουλειά τους. Καλή αντάμωση.