Πέδρο Αντόνιο δε Αλαρκόν
«Το Τρίκωχο»
εκδόσεις Οδυσσέας
συνάντηση με την Αντιγόνη Χατζηανδρέαου (Ντίνα Σαμπεθάι)
Β.Μ: Ποιος είναι ο Πέδρο Αντόνιο δε Αλαρκόν και ποια η γνώμη σου αφού μετέφρασες το «Το Τρίκωχο»;
Ο Πέδρο Αντόνιο δε Αλαρκόν γεννήθηκε στο Guadix της Γρανάδας το 1833. Άρχισε να σπουδάζει νομικά στο Πανεπιστήμιο της Γρανάδας αλλά αναγκάστηκε να διακόψει τις σπουδές του λόγω οικονομικών δυσκολιών. To 1852 εμφανίζονται τα πρώτα του διηγήματα. Κάποια από αυτά είναι ηθογραφίες με έντονη την επίδραση της Fernán Caballero, ενώ άλλα φέρουν τη σφραγίδα μιας προσεκτικής ανάγνωσης του Edgar Allan Poe. Το 1854 εγκαθίσταται στη Μαδρίτη, ενοχλημένος από το αντιδραστικό περιβάλλον της Γρανάδας. Εκεί ιδρύει και διευθύνει τη σατιρική εφημερίδα El Látigo(Το Μαστίγιο) αντιμοναρχικής, δημοκρατικής και επαναστατικής κατεύθυνσης.
Μετά την πολιτική του μεταστροφή ασχολείται ξανά με την πολιτική συμμετέχοντας ενεργά στην UniónLiberal ως υποψήφιος της οποίας διετέλεσε βουλευτής.
Το 1875 εκλέχτηκε μέλος της Ισπανικής Ακαδημίας ως αναγνώριση της συμβολής του στα γράμματα.
Σταμάτησε να γράφει γύρω στο 1887 και πέθανε το 1895 στη Μαδρίτη.
Θεωρείται ότι ανήκει στο κίνημα του ρεαλισμού, αν και πολλοί υποστηρίζουν ότι δεν υπήρξε ποτέ ρεαλιστής συγγραφέας με την έννοια που η ιστορία της λογοτεχνίας αποδίδει σε αυτόν τον όρο. Σύμφωνα δε με τον Ferreras “πολλά από τα βιβλία του είναι εμπνευσμένα από τον ρομαντισμό” και “όλη του τη ζωή πολέμησε κατά του ολοκληρωτικού ρεαλισμού”. Ο ίδιος ο Αλαρκόν θεωρεί τον ρεαλισμό “… θλιβερή σχολή που θα ονομάσω όχι το μαύρο χέρι αλλά σίγουρα το βρόμικο χέρι της λογοτεχνίας.”
Ρεαλισμό βλέπουμε μόνο στα ταξιδιωτικά του έργα. Στα λογοτεχνικά παρουσιάζει ως επί το πλείστον χαρακτήρες ηθικούς, που ταιριάζουν με τη δική του αντίληψη περί ηθικής και πολλές φορές δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.
Πάνω απ’ όλα όμως είναι εξαιρετικός αφηγητής. Στο Τρίκωχο θέλει να μεταφέρει τον αναγνώστη σε ένα χώρο εξωτικό, όπου συνυπάρχουν το Παλαιό Καθεστώς που παραπέμπει στον Γκόγια, με μια Γρανάδα εύθυμη, καλή, πνευματική.
Πρόκειται για μια ιστορία που συναντάμε στην παγκόσμια λογοτεχνία, ένα ερωτικό τρίγωνο, όπου όμως η μοιχεία τελικά δεν διαπράττεται, ο σύζυγος δεν χρειάζεται να ξεπλύνει την τιμή του σε ποταμούς αίματος και έχουμε ένα τέλος μάλλον κωμικό. Αυτό που με τράβηξε στο συγκεκριμένο διήγημα είναι η ήττα του εκπροσώπου του κράτους, η ήττα της κεντρικής εξουσίας. Επίσης η φράση του ίδιου του συγγραφέα σε σχέση με το διήγημά του: “Τι ανείπωτη ηδονή αυτή να δημιουργείς ανθρώπινα όντα με την πένα! Τι ευχαρίστηση να τα πλάθεις όπως νομίζεις και να τα κινείς όπως θέλεις. Τι αγωνία να πρέπει να ρίξεις στον κόσμο τόσα πρόσωπα που στρυμώχνονται στη φαντασία σου και να πρέπει να πεθάνεις μια μέρα αναφωνώντας: Πεθάνετε και εσείς χωρίς να έχετε γεννηθεί.”
Β.Μ: Πόσο σημαντική είναι η λογοτεχνία του Αλαρκόν για την εποχή εκείνη, αλλά και πώς επηρέασε(αν επηρέασε) την μετέπειτα ισπανόφωνη λογοτεχνία;
Οι εκτεταμένες αναφορές στο έργο του στα κείμενα των ιστορικών της ισπανικής λογοτεχνίας μαρτυρά τη σημασία του Αλαρκόν στην ισπανική λογοτεχνία της εποχής του. Τα ταξιδιωτικά του βιβλία περιείχαν άρθρα που περιέγραφαν τις περιηγήσεις του στην Ιταλία, τη γενέτειρά του Γρανάδα και σε όλη την Ισπανία. Σε αυτά ο ρεαλισμός των περιγραφών έρχεται σε αντίθεση με τη φαντασία που διηγείται το οικείο αλλά και το άγνωστο. Τα άρθρα αυτά ξεπερνούσαν το απλό δημοσιογραφικό ενδιαφέρον και αποτέλεσαν το πρότυπο για τη μετέπειτα ταξιδιωτική λογοτεχνία.
Ήταν ικανότατος καταγραφέας κόσμων λιγότερο ή περισσότερο φανταστικών, εμπνευσμένος δημιουργός διηγημάτων και τεχνίτης στην περιγραφή τοπίων. Επίσης έδωσε εξαιρετικές δημοσιογραφικές δουλειές όπως το Ημερολόγιο ενός αυτόπτη μάρτυρα του πολέμου της Αφρικής. Σύμφωνα με την Emilia Pardo Bazán είναι Το Τρίκωχοείναι “ο βασιλιάς του ισπανικού διηγήματος.”
Β.Μ: Γιατί σταματά τόσο «απότομα» το γράψιμο και πώς εξηγείς τη μεταστροφή του από έναν ριζοσπάστη συγγραφέα και άνθρωπο σε ένθερμο υποστηρικτή αξιών που άλλοτε λοιδορούσε;
Η μεταστροφή οπαδών της δημοκρατίας σε ένθερμους υποστηρικτές της μοναρχίας δεν ήταν ένα ασυνήθιστο φαινόμενο εκείνη την τόσο ταραγμένη εποχή της Ισαβέλας Β΄. Μην ξεχνάμε τις ίντριγκες και τα πραξικοπήματα, τους ανώτερους στρατιωτικούς που ανακατεύονταν με την πολιτική όπου και έπαιξαν σημαντικό ρόλο, τη διαφθορά, τη γραφειοκρατία, τα άδεια κρατικά ταμεία και την κακή κατάσταση στην παιδεία.
Όταν ο Αλαρκόν, ως διευθυντής της σατιρικής εφημερίδας El Látigo (Το Μαστίγιο) εξαπολύει μύδρους κατά του κλήρου, της βασίλισας Ισαβέλας Β΄ και της κυβέρνησής της. Αυτές οι επιθέσεις προκαλούν την οργή του Βενεζολάνου συγγραφέα Heriberto García de Quevedo φανατικού υπερασπιστή της απόλυτης μοναρχίας, ο οποίος τον καλεί σε μονομαχία. Ο Αλαρκόν αστοχεί. Ο García, που ήταν εξαιρετικός σκοπευτής θα μπορούσε να τον σκοτώσει, αλλά αναγνωρίζοντας ότι είχε μπροστά του μια ιδιοφυία της λογοτεχνίας (σύμφωνα με τους βιογράφους του) πυροβολεί στον αέρα και του χαρίζει τη ζωή. Το επεισόδιο αυτό σημαδεύει ανεξίτηλα τη ζωή του Αλαρκόν. Εγκαταλείπει τη διεύθυνση της εφημερίδας και αποσύρεται στη Σεγκόβια. Όταν επιστρέφει στη Μαδρίτη είναι εντελώς αλλαγμένος, έχει ξεχάσει την επαναστατική του πλευρά και έχει μετατραπεί σε υποστηρικτή του συντηρητισμού και του νεοκαθολικισμού.
Ο λόγος που εκφώνησε όταν έγινε μέλος της Ακαδημίας με τίτλο Η Ηθική της Τέχνης έδειξε ότι ο νέος Αλαρκόν ήταν ένας συγγραφέας συντηρητικός και αντιδραστικός κάτι που του εξασφάλισε όχι λίγους εχθρούς.
Το 1882 εκδίδει το έργο La pródiga με το οποίο η κριτική ελάχιστα ασχολήθηκε, κάτι που προκάλεσε μεγάλη πικρία στον συγγραφέα που μίλησε για “συνωμοσία της σιωπής”. Το 1887 σταματά εντελώς το γράψιμο. Πιθανόν σε αυτό να συνέβαλαν οι έντονες κριτικές των πρώην συνοδοιπόρων του, όπως αυτή του Manuel del Palacio που έγραψε ώς πολιτικός δεν αξίζει σχεδόν τίποτα και ως δραματικός συγγραφέας μηδέν.
Β.Μ: Πείτε μας δυο για το «Το Τρίκωχο» το οποίο και μεταφράσατε.
Πρόκειται για μια εύθυμη, κωμικοτραγική άποψη του παραδοσιακού θέματος Ο μυλωνάς του Arcos de la Frontera και της όμορφης συζύγου του την οποία κυνηγά ο νομάρχης. Εδώ δεν έχουμε δραματικό τέλος, η μοιχεία τελικά δεν διαπράττεται.
Μια από τις πρώτες μαρτυρίες του μύθου μας δίνει ο Agustín Durán στον δεύτερο τόμο του έργου του Romancero(1849-1851) με τίτλο “ElmolinerodeArcos“. Αυτό το ηθογραφικό διήγημα-μπαλάντα είχε κυκλοφορήσει επίσης σε φυλλάδια.
Είναι ρεαλιστικό, δεδομένου ότι περιγράφει ήθη και περιβάλλον. Οι χαρακτήρες αποδίδονται μέσα από τις σκέψεις τους. Ο αφηγητής περιγράφει αυτό που βλέπει, λειτουργεί ως χρονικογράφος, δεν υπάρχουν φανταστικά γεγονότα. Γρήγορος ρυθμός. Έχει τα στοιχεία της κλασικής κωμωδίας: δράση, τόπος χρόνος και παρά το ότι είναι μια σύντομη διήγηση θεωρήθηκε διήγημα.
Β.Μ: Δώστε μας το την κοινωνικοπολιτική κατάσταση της εποχής, γιατί στο κείμενο αναφέρονται αρκετά στοιχεία πολιτικά αλλά και κοινωνικά εκείνης της περιόδου.
Είμαστε την εποχή της βασιλείας του Καρόλου Δ΄ (1788-1808) που ανέβηκε στον θρόνο λίγο μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Ο αδύναμος χαρακτήρας του τον έκανε να αφήσει τη διακυβέρνηση ουσιαστικά στον προστατευόμενό του Μανουέλ Γοδόι. Η Γαλλική Επανάσταση σημάδεψε τη βασιλεία του, έγιναν κάποιες μεταρρυθμίσεις στο πνεύμα της και η πολιτική του κινήθηκε στον άξονα διατήρησης κοινωνικής ειρήνης. Κάτι που δεν κατάφερε λόγω: α) οικονομικής κρίσης εξαιτίας στρατιωτικών αποτυχιών (βλ. την ήττα στο Τραφάλγκαρ το 1805) β) λιμών που οφείλονταν σε συνεχόμενες κακές εσοδείες. Ο σημαντικότερος ήταν αυτός του 1804 στην Καστίλλη. Υπήρξαν πολλές κοινωνικές αναταραχές λόγω της οικτρής κατάστασης στην οποία βρισκόταν ο λαός:
– αγροτική εξέγερση το 1801
-στρατιωτικές ανταρσίες το 1801 και 1804
-ταραχές στα εργοστάσια της Άβιλα το 1805
Στο έργο γίνονται αναφορές σε γεγονότα μεταγενέστερα της εποχής που διαδραματίζεται η ιστορία όπως ο βομβαρδισμός της Παμπλόνα το 1823 από το γαλλικό εκστρατευτικό σώμα που βοήθησε την αναρρίχηση του Φερδινάνδου στον θρόνο και την εγκατάσταση της απόλυτης μοναρχίας στην πιο σκληρή της μορφή. Είναι εμφανής η στάση του συγγραφέα απέναντι στους “γαλλόφιλους”. Πρόκειται για ένα ζήτημα που ταλάνισε την Ισπανία της εποχής εκείνης. Μην ξεχνάμε ότι ακόμη και ο Γκόγια κυνηγήθηκε ως γαλλόφιλος. Υπήρξε μια μεγάλη παρεξήγηση εκείνη την εποχή. Πολλοί διανοούμενοι που θαύμαζαν τα επιτεύγματα της Γαλλικής Επανάστασης ως προς τις ελευθερίες και την κατάργηση της μοναρχίας κατηγορήθηκαν ως δωσίλογοι και κυνηγήθηκαν ανηλεώς.
Β.Μ: Τι το ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα έργα του;
Για μένα αναμειγνύει ποίηση με τον αυθορμητισμό και το μέτρο. Ξεφεύγει από την επιρροή του Πόε, που είναι εμφανής σε πολλά άλλα διηγήματά του. Στην πραγματικότητα πάντως δεν φαίνεται να τον ενδιαφέρουν τόσο τα ήθη μια και αναφέρεται σε αυτά μόνο στα πρώτα κεφάλαια και τα χρησιμοποιεί ως πλαίσιο της δράσης.
Οι κοινωνικές αλλαγές ήταν τόσο σημαντικές που ο συγγραφέας πιστεύει ότι είναι υποχρεωμένος να δώσει μια προσωπική και απλοποιημένη εικόνα του απολυταρχικού καθεστώτος για να μπορέσει μέσα σε αυτό να τοποθετήσει το σύμβολο και τον τίτλο του έργου.
Αυτό που το ξεχωρίζει επίσης είναι ότι στο Τρίκωχο, κατά τη γνώμη μου, είναι εμφανής η μετεξέλιξη της λογοτεχνίας του από τον ρομαντισμό στην ηθογραφία.
Ως αφηγητής απευθύνεται στον αναγνώστη για να τον κάνει συμμέτοχο των απόψεών του για τα πρόσωπα και τα σχόλια που μας αποκαλύπτουν στοιχεία για τις πολιτικές και κοινωνικές του ιδέες, όπως η θέση του για τους γαλλόφιλους, που σχολιάσαμε πιο πάνω αλλά και για το Σύνταγμα του 1837. Όλα αυτά τα σχόλια αναφέρονται στη δική του εποχή και στο περιθώριο της δράσης αλλά πάντα εξυπηρετώντας τον σκοπό της.
Β.Μ: Η νουβέλα αυτή έτυχε τόσο υψηλής αποδοχής που έκανε τον Αλαρκόν να αμφισβητεί τη σπουδαιότητά της, για ποιο λόγο πιστεύετε;
Ο Αλαρκόν ήταν απογοητευμένος από κακές κριτικές διανοουμένων και κριτικών, πρώην συνοδοιπόρων του, (δίκαιες από πολιτική άποψη) λόγω της μεταστροφής του και ίσως αυτό τον έκανε να είναι επιφυλακτικός με τις κριτικές τους. Επίσης εξύμνησαν ένα έργο του που εκείνος δεν θεωρούσε αριστούργημα ενώ αντίθετα “έθαψαν” άλλα που εκείνος εκτιμούσε περισσότερο.
Πάντως οφείλουμε να σημειώσουμε ότι η αποδοχή αυτή συνεχίστηκε και τον επόμενο αιώνα δεδομένου ότι ο Manuelde Falla συνέθεσε ένα μπαλέτο με τίτλο Το Τρίκωχο το 1919 και αργότερα μια ορχηστρική βερσιόν του ίδιου έργου.
Β.Μ: Πόσο επίκαιρο είναι σήμερα το έργο;
Ίσως ως προς το θέμα κατάχρηση εξουσίας εκ μέρους του νομάρχη. Δεν είναι απαραίτητο να έχουμε σεξουαλική παρενόχληση, η κατάχρηση εξουσίας στο οικογενειακό ή και στο επαγγελματικό περιβάλλον είναι εμφανής στην εποχή μας.
Β.Μ: Τι δυσκολίες και τι προκλήσεις περιλαμβάνει η μετάφραση του έργου;
Οι δυσκολίες είναι οι προκλήσεις. Πρέπει να μελετήσεις τον ιστορικό περίγυρο της εποχής που διαδραματίζεται το έργο, τις συνθήκες που επικρατούσαν την εποχή που ζει ο συγγραφέας και να κατανοήσεις την πολιτική, κοινωνική και λογοτεχνική πορεία του. Αν δεν το κάνεις δεν μπορείς να κατανοήσεις άρα και να μεταδώσεις στον αναγνώστη το πνεύμα του. Και πάντα υπάρχει ο φόβος πώς θα αποδώσεις αυτό που η Emilia Pardo Bazánαποκάλεσε “βασιλιά του ισπανικού διηγήματος.” Αν και για να πω την αλήθεια βρίσκω τον χαρακτηρισμό υπερβολικό.
συνέντευξη
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Μάης 2020
